Ders 21

Eril-Dişil

Kurmancî'de her kelime, ister fiil ister sıfat olsun, eril veya dişildir ve cümlede belirtilmek zorundadırlar. İyelik zamirlerinde, o konu çerçevesinde, erillik ve dişiliğe değinmiştik.

İki çeşit erillik-dişilik vardır. Birincisi; doğal erillik-dişilik ikincisi ise grametik erillik-dişilik.

Doğal Erillik-Dişilik
İnsan ve hayvanlar eril veya dişildirler.

Eril Dişil
Kur Keç
Mêr Jin
Hesp Mehîn
Bira Xwişk
Ap Met
Xal Xaltî
Keleşêr Mirîşk
Bûra Diş
Zava Bûk
Xezûr Xesû
Beran Mî
Nêrî Bizin
Ga Çêlek
Pismam Dotmam







Grametik Erillik-Dişilik

Bilindiği gibi kevir -taş-, dar -ağaç-, xanî -ev-, behîv, sêv, gul, kul, welat gibi kelimeler gerçekte eril veya dişil değildirler. Ama Kurmancî'de bunların bazıları eril bazıları ise dişildir. Bir kelimenin eril-dişiliği çekim ve isim takısından anlaşılır.

Çekim ile anlaşılan erillikler: -î

Wî kerî bîne – O (eril) eşeği getir
Wî mêrî bibîne – O adamı gör
Wî destî bişo – O eli yıka

Çekim ile anlaşılan dişillikler: -ê

Dara sêvê – Elma ağacı
Wê pênûsê bide – O kalemi ver
Mijarê dirêj bike – Konuyu uzat

İsim takısıyla anlaşılan erillikler: -ê

Xaniyê wan – Onların evi
Deriyê malê – Evin kapısı
Welatê me – Bizim vatanımız

İsim takısıyla anlaşılan dişillikler: -a

Sêva sor – Kırmızı elma
Mala şewitî – Yanmış ev
Pirtûka min – Benim kitabım


Erillik-dişilikte kural olmadan bazı kelimeler eril bazıları ise dişil olarak bilinir. Hangi kelimenin eril ve hangisinin dişil olduğu kurallarla öğrenilmez. Kelimeleri eril-dişil olan Fransızca, Almanca ve Norveççe gibi dillerde olduğu gibi, kelimenin erillik-dişiliği ezberlenir. Sözlüklerde, kelimenin çeşidi yanı sıra erillik-dişiliği de belirtilir. Ama Kurmancî'de bazı kelimeleri, erillik-dişilik çerçevesinde gruplandırmak mümkün. Bu sınıflandırmaya göre;

Eril:
1 - Eril olan bütün özel ve cins isimler.
Örnek: Azadê mala Şero, bavê min, xalê te, apê wan, pismanê me, xezûrê wê, zavayê wî...

2 – Bir sayısı dışındaki bütün sayma sayılar.
Örnek: Sisiyê şevê, çarê adarê, sedê min...

3 – Renk isimleri isim olarak kullanıldıklarında.
Örnek: Zerê gûzan, sorê sêvan, keskê tarî...

4 – Hirî, hêk, lorik, toraq dişinda bütün hayvansal ürünler.
Örnek: Goştê mirîşkan, çermê maran, mûyê bizinan, hingivê Dêrsimê...

5 – Cîwa dişindaki bütün metal isimleri.
Örnek: Zêrê zer, zîvê baş, hesinê reş...

6 – Şemamok dışındaki bütün bağ ürünleri.
Zebeşê Amedê, kundirê Sarîbê...








Dişil:
1 – Dişil olan bütün özel ve cins isimler.
Örnek: Zîna Zêdan, xwişka te, xesûya wê, diya me, bûka we...
2 – Kon, xanî, axur dişindaki bütün yer ve barınaklar.
Örnek: Qonaxa mezin, hêwana fireh, kargeha te, hewşa biçûk, dêra mezin, mizgefta mezin...
3 – Ulaştırma araçları.
Örnek: Erebeya bavê te, balafira spî, keleka kevn, otobusa şaredariyê...

4 – Ezman, ewr dışındaki bütün gök cisimleri ve gök olayları.
Örnek: Heyva çardeşevî, stêrka me, barana buharê, berfa sibatê...

5 – Garis, genim, ce, tirî dişindaki bütün sebze, meyve ve bakla ismleri.
Örnek: Hinara sor, sêva zer, xoxa mezin...

6 – Bütün coğrafik özel isimler.
Örnek: Ewropaya rojava, Ameda kevnare, Dêrsima bihuşt...

7 – Gund, bajar, welat, erd, çiya, zozan, çem, delav, gir, zinar, kendal dışındaki bütün coğrafik isimler.
Örnek: Bîr, gol, tengav, kendav, parzemîn, kanî...

8 – Bütün müzik ve büro araçları.
Örnek: Def, dahol, bilûr, mase, kursî...

9 – Zamir olarak kulanılar fiillerin tümü.
Örnek: Hatina min, çûna te, xwarina baş...

10 – Gün, ay isimleri ve bütün öğün isimleri.
Örnek: Duşem, avrêl, roj, hefte, navroj, êvar...

11 – Soneki -î, -hî, -ahî, -atî, -yetî, -inî, -tî olan bütün zamirler.
Örnek: Mêranî, mêvandarî, firehî, kêmasî, hevaltî...