Ders 15

Çekilmiş Fiillerin Zaman Ekleriyle Kullanilması

Aşağıdaki iki genel tabloda dönüşlü ve dönüşsüz fiillerin zamanlara göre nasıl çekildiklerini ve zaman eklerini nasıl aldıklarını göreceğiz. Tablolarda -în grubundan olan “bersivîn” ve “birrîn” fiillerini örnek olarak göstereceğiz. Bu tablolardaki asıl amaç; çekilmiş fiillerin -daha önceki konularda gösterilmiş- zaman ekleriyle nasıl kullanılıp cümle oluşturulmasını göstermektir. Fiil çekimleri -istin ve -andin gruplarında farklıdır ama zaman eklerinin kullanımı tüm fiiller için aşağıdaki iki genel tablodaki gibidir. Burada -daha önce zaman eklerini ve hangi şartlarda hangi zamiri kullanacağımızı işlediğimiz için- sadece fiillerin nasıl büküldüğüne dikkat edeceğiz.


Dönüşlü olan fiiller için;
Mastar = birrîn – kesmek
Dema Niha
Dema Bê
Dema Boriya Têdeyî
Ç.îroka Dema Boriya Têdeyî
Dema Boriya Dûdar
Dema Boriya Berdest
1.Özne + (2.nesne) + di+fiil+bûn
1.özne + ê + (2.nesne) + bi+fiil+bûn
2.Özne + (1.nesne) + fiil+bûn
2.Özne + (1.nesne) + fiil+bû+bûn
2.Özne + (1.nesne) + fiil+bûn+e/ye
2.Özne + (1.nesne) + di+fiil+bûn
Ez (wê) dibirrim
Ben onu kesiyorum
Ez ê (wê) bibirrim
Ben onu keseceğim
Min (ew) birrî
onu kestim
Min (ew) birrîn
Ben onları kestim
Min (ew) birrîbû
Ben onu kesmiştim
Min (ew) birrîbûn
Ben onları kesmiştim
Min (ew) birriye
Ben onu kesmişim
Min (ew) birrîne
Ben onları kesmişim
Min (ew) dibirrî
Ben onu kesiyordum
Min (ew) dibirrîn
Ben onları kesiyordum
Tu (wê) dibirrî
Sen onu kesiyorsun
Tu yê (wê) bibirrî
Sen onu keseceksin
Te(ew) birrî
Sen onu kestin
Te(ew) birrîn
Sen onları kestin
Te (ew) birrîbû
Sen onu kesmiştin
Te (ew) birrîbûn
Sen onları kesmiştin
Te (ew) birriye
Sen onu kesmişsin
Te (ew) birrîne
Sen onları kesmişsin
Te (ew) dibirrî
Sen onu kesiyordun
Te (ew) dibirrîn
Sen onları kesiyordun
Ew (wê) dibirre
O onu kesiyor
Ew ê (wê) bibirre
O onu kesecek
Wî/Wê (ew) birrî
O (kız/erkek) onu kesti
Wî/Wê (ew) birrîn
O (kız/erkek) onları kesti
Wî/Wê (ew) birrîbû
O (kız/erkek) onu kesmişti
Wî/Wê (ew) birrîbûn
O (kız/erkek) onları kesmişti
Wî/Wê (ew) birriye
O (kız/erkek) onu kesmiş
Wî/Wê (ew) birrîne
O (kız/erkek) onları kesmiş
Wî/Wê (ew) dibirrî
O (kız/erkek) onu kesiyordu
Wî/Wê (ew) dibirrîn
O (kız/erkek) onları kesiyordu
Em (wê) dibirrin
Biz onu kesiyoruz
Em ê (wê) bibirrin
Biz onu keseceğiz
Me (ew) birrî
Ben onu kestim
Me (ew) birrîn
Biz onları kestik
Me (ew) birrîbû
Biz onu kesmiştik
Me (ew) birrîbûn
Biz onları kesmiştik
Me (ew) birriye
Biz onu kesmişiz
Me (ew) birrîne
Biz onları kesmişiz
Me (ew) dibirrî
Biz onu kesiyorduk
Me (ew) dibirrîn
Biz onları kesiyorduk
Hûn (wê) dibirrin
Siz onu kesiyorsunuz
Hûn ê (wê) bibirrin
Siz onu keseceksiniz
We (ew) birrî
Siz onu kestiniz
We (ew) birrîn
Siz onları kestiniz
We (ew) birrîbû
Siz onu kesmiştiniz
We (ew) birrîbûn
Siz onları kesmiştiniz
We (ew) birriye
Siz onu kesmişsiniz
We (ew) birrîne
Siz onları kesmişsiniz
We (ew) dibirrî
Siz onu kesiyordunuz
We (ew) dibirrîn
Siz onları kesiyordunuz
Ew (wê) dibirrin
Onlar onu kesiyorlar
Ew ê (wê) bibirrin
Onlar onu kesecekler
Wan (ew) birrî
Onlar onu kesti
Wan (ew) birrîn
Onlar onları kesti
Wan (ew) birrîbû
Onlar onu kesmiştiler
Wan (ew) birrîbûn
Onlar onları kesmiştiler
Wan (ew) birriye
Onlar onu kesmiş
Wan (ew) birrîne
Onlar onları kesmiş
Wan (ew) dibirrî
Onlar onu kesiyordular
Wan (ew) dibirrîn
Onlar onları kesiyordular


dönüşsüz olan fiiller için;

Mastar = bersivîn – cevaplanmak
Dema Niha
Şimdiki Zaman
Dema Bê
Gelecek Zaman
Dema Boriya Têdeyî
Di'li Geçmiş Zaman
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Di'li Geçmiş Zaman Hikayesi
Dema Boriya Dûdar
Miş'li Geçmiş Zaman
Dema Boriya Berdest
Şimdiki Zaman Hikayesi
1.özne + di+fiil+bûn
1.özne + ê + bi+fiil+bûn
1.özne + fiil+bûn
1.özne + fiil+bû+bûn
1.özne + fiil+bûn+e/ye
1.özne + di+fiil+bûn
Ez dibersivim
Ben cevaplanıyorum
Ez ê bibersivim
Ben cevaplanacağım
Ez bersivîm
Ben cevaplandım
Ez bersivîbûm
Ben cevaplanmıştım
Ez bersivîme
Ben cevaplanmışım
Ez dibersivîm
Ben cevaplanıyordum
Tu dibersivî
Sen cevaplanıyorsun
Tu yê bibersivî
Sen cevaplanacaksın
Tu bersiviyî
Sen cevaplandın
Tu bersivîbûyî
Sen cevaplanmıştın
Tu bersiviyî
Sen cevaplanmışsın
Tu dibersiviyî
Sen cevaplanıyordun
Ew dibersive
O cevaplanıyor
Ew ê bibersive
O cevaplanacak
Ew bersivî
O cevaplandı
Ew bersivîbû
O cevaplanmıştı
Ew bersiviye
O cevaplanmış
Ew dibersivî
O cevaplanıyordu
Em dibersivin
Biz cevaplanıyoruz
Em ê bibersivin
Biz cevaplanacağız
Em bersivîn
Biz cevaplandık
Em bersivîbûn
Biz cevaplanmıştık
Em bersivîne
Biz cevaplanmışız
Em dibersivîn
Biz cevaplanıyorduk
Hûn dibersivin
Siz cevaplanıyorsunuz
Hûn ê bibersivin
Siz cevaplanacaksınız
Hûn bersivî
Siz cevaplandınız
Hûn bersivîbûn
Siz cevaplanmıştınız
Hûn bersivîne
Siz cevaplanmışsınız
Hûn dibersivîn
Siz cevaplanıyordunuz
Ew dibersivin
Onlar cevaplanıyorlar
Ew ê bibersivin
Onlar cevaplanacaklar
Ew bersivîn
Onlar cevaplandılar
Ew bersivîbûn
Onlar cevaplanmışdılar
Ew bersivîne
Onlar cevaplanmışlar
Ew dibersivîn
Onlar cevaplanıyordular

Örneklerde zaman ekleri kırmızı, fiil kökleri mavi, nesne mor ve bûn fiili zamiri pekiştiriyorsa zamir gibi siyah, nesneyi belirtiyorsa nesne gibi mor renkte gösterilmiştir. Dönüşlü fiilli geçmiş zamanlarda nesne üçüncü tekil şahısa denk geldiğinden 'bûn' kullanılmaz.

Bu örneklerde “birrîn” ve “bersivîn” fiillerini kullandık. Bu fiiller 1. fiil grubu olarak adlandırdığımız “-în, -iyan, -an, -tin”.grubuna girerler. Bu gruptaki fiillerin Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman çekimlerinde sonekin tümü (-în, -iyan, -an, -tin) atılır. Geçmiş zamanlardaki çekimlerinde ise sonekin sadece son harfi atılır.
* “Tu” zamiri ile kullanılan “-î” bireysel zamiri ile fiil kökünün geçmiş zamanlardaki son harfi (bersivî) arasına kaynaştırma harfi olarak “y” gelmiş. Kürtçe de “y”den önce gelen “î” ve “ê” harfleri “i”ye dönüşürler. Bu durumun olduğu örneklerde fiilin geçmiş zamanlardaki çekimi Kürtçe yazım kurallarına göre “bersivi” olarak yazılmasına rağmen, “bersivî” diye okunurlar.
* Dönüşsüz fiilli cümlelerinde nesne kullanılmaz. Bu tür cümlelerde, özne olarak daima 1.özne (bükülmemiş özne) kullanılır.



-în, -iyan, -an, -tin gruplarındaki fiillerin çekimleri için bazı örnekler.


Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçe
çinîn
çinî
çin
biçmek
dizîn
dizî
diz
çalmak
kirrîn
kirrî
kirr
satın almak
borîn
borî
bor
geçmek
bişkivîn
bişkivî
bişkiv
sökülmek
ceribîn
ceribî
cerib
denenmek
çewisîn
çewisî
çewis
solmak, azarlanmak
çilmisîn
çilmisî
çilmis
solmak, azarlanmak
derizîn
derizî
deriz
çatlamak
dewisîn
dewisî
dewis
basılmak, sıkılmak (cansızlar için)
ecibîn
ecibî
ecib
beğenilmek
eciqîn
eciqî
eciq
ezilmek
ezimîn
ezimî
ezim
ağırlanmak
fetisîn
fetisî
fetis
boğulmak, havasız kalmak
gevizîn
gevizî
geviz
debelenmek
herikîn
herikî
herik
akmak
herimîn
herimî
herim
berbat olmak, haram olmak
hesibîn
hesibî
hesib
hesaplanmak
hetikîn
hetikî
hetik
rezil olmak
kerixîn
kerixî
kerix
bıkmak
lebikîn
lebikî
lebik
uğraşmak
lerizîn
lerizî
leriz
titremek
nepixîn
nepixî
nepix
şişmek
niqutîn
niqutî
niqut
damlamak
nivîsîn
nivîsî
nivîs
yazmak
nixumîn
nixumî
nixum
örtünmek, kapanmak
pejirîn
pejirî
pejir
kabul edilmek, onaylanmak
pelişîn
pelişî
peliş
bölünmek, dağılmak
perçiqîn
perçiqî
perçiq
ezilmek
qelişîn
qelişî
qeliş
yırtılmak
qemirîn
qemirî
qemir
bronzlaşmak
qermiçîn
qermiçî
qermiç
kırışmak
qewirîn
qewirî
qewir
kovulmak
qewitîn
qewitî
qewit
kovulmak
qelibîn
qelibî
qelib
devrilmek
qulubîn
qulubî
qulub
devrilmek
qurufîn
qurufî
quruf
bükülmek
şeqizîn
şeqizî
şeqiz
aciz olmak
şewitîn
şewitî
şewit
yanmak
şixulîn
şixulî
şixul
çalışmak
tepisîn
tepisî
tepis
basılmak (preslenmek)
teqilîn
teqilî
teqil
tartılmak
xebitîn
xebitî
xebit
çalışmak
xemilîn
xemilî
xemil
süslenmek
xeniqîn
xeniqî
xeniq
boğulmak
xeriqîn
xeriqî
xeriq
gark olmak, bayılmak
xurufîn
xurufî
xuruf
yoldan çıkmak
zîvirîn
zîvirî
zîvir
dönmek
bexşiyan
bexşiya
bexş
bağışlanmak
borriyan
borriya
borr
böğürmek
çelqiyan
çelqiya
çelq
çalkalanmak
coşiyan
coşiya
coş
coşmak
çiriyan
çiriya
çir
yırtılmak
dahûriyan
dahûriya
dahûr
çözümlenmek
diriyan
diriya
dir
yırtılmak
êşiyan
êşiya
êş
incinmek
geriyan
geriya
ger
gezmek
giriyan
giriya
gir
ağlamak
hewiyan
hewiya
hew
barınmak
keliyan
keliya
kel
kaynamak
lefiyan
lefiya
lef
sarmalanmak
leqiyan
leqiya
leq
sallanmak
leziyan
leziya
lez
acele etmek
loriyan
loriya
lor
ağıt söylemek
neqiyan
neqiya
neq
seçilmek
nimiyan
nimiya
nim
belirtilmek
nirxiyan
nirxiya
nirx
değerlendirilmek
qediyan
qediya
qed
bitmek
qetiyan
qetiya
qet
yırtılmak
rijiyan
rijiya
rij
dökülmek
riziyan
riziya
riz
çürümek
rûxiyan
rûxiya
rûx
çökmek
seqiyan
seqiya
seq
bilenmek
şibiyan
şibiya
şib
benzemek
şidiyan
şidiya
şid
sıkılmak (bir şeyin sıkılması)
tewiyan
tewiya
tew
bükülmek
weşiyan
weşiya
weş
dökülmek
xapiyan
xapiya
xap
kandırılmak
xeliyan
xeliya
xel
bulanmak
xuriyan
xuriya
xur
kaşınmak
ziriyan
ziriya
zir
anırmak
girtin
girt
gir
kapatmak, yakalamak
cûtin
cût
cû
çiğnemek
pêçan
pêça
pêç
sarmak
kolan
kola
kol
kazmak
kutan
kuta
kut
dövmek
înan
îna (anî)
în
getirmek
bıhîstin
bihîst
bihîz
duymak
firo(ş)tin
firot
firoş
satmak
girtin
girt
gir
yakalamak, kapatmak
kuştin
kuşt
kuj
öldürmek
leyîstin
leyîst
leyîz
oynamak
lîstin
lîst
lîz
oynamak



-astin, -aştin, -estin, -aftin, -artin, -êrtin, -êjtin, -axtin ile biten fiilleri -astin grubu olarak adlandırabiliriz. Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda fiilin grubunu belirleyen sonekin son üç harfi (-tin) atılır; geçmiş zamanlarda ise sonekin son iki harfi (-in) atılır. -astin, -aştin, -estin, -aftin, -artin ile -axtin soneklerindeki “a” harfi “ê” harfine dönüşür, -êrtin ile -êjtin soneklerinde “a” yerine zaten “ê” olduğundan olduğu gibi bırakılırlar ve “s” “z”ye (alastin ve malastin dışında), “f” “v”ye, “ş” “j”ye dönüşüyor.

Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçe
alastin
alast
alês
yalamak
malastin
malast
malês
süpürmek
parastin
parast
parêz
savunmak
qevastin
qevast
qevêz
sıçramak
guhestin
guhest
guhêz
değiştirmek
aşkaftin
aşkaft
aşkêv
açıklama
pişaftin
pişaft
pişêv
çözmek
bihartin
bihart
bihêr
geçirmek
spartin
spart
spêr
yaslamak
guhartin
guhart
guhêr
değiştirmek
hejmartin
hejmart
hejmêr
saymak
nihêrtin
nihêrt
nihêr
bakmak
kesaxtin
kesaxt
kesêx
budamak
pelaxtin
pelaxt
pelêx
ezmek
awartin
awart
awêr
ayırmak
biraştin
biraşt
birêj
pişirmek
gihaştin
gihaşt
gihêj
yetişmek
guvaştin
guvaşt
guvêj
sıkmak
kevaştin
kevaşt
kevêj
kemirmek
qelaştin
qelaşt
qelêj
yarmak
angaştin
angaşt
angêj
iddia etmek
rêtin (rêjtin)
rêt
rêj
dökmek
avêtin (avêjtin)
avêt
avêj
atmak




-andin sonekli fiiller için durum diğerlerine göre biraz değişiktir. Bu tür fiiller -în ve -iyan türü fillerden elde edilirler. Bunun izi geçmiş zaman hallerinde doğrudan -în sonekli filler olarak kullanılmalarından da görebiliriz. Ayrıca -andin sonekli bütün fiiller dönüşlü fiildirler.
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda -andin soneki fiilden atılır ve yerine -în konulur. Geçmiş Zamanlarda ise sonekin son iki harfi (-in) atılır.


Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçe
bexşandin
bexşand
bexşîn
bağışlamak
borrandin
borrand
borrîn
geçirmek
çelqandin
çelqand
çelqîn
çalkalamak
coşandin
coşand
coşîn
coşturmak
çirandin
çirand
çirîn
yırtmak
dahûrandin
dahûrand
dahûrîn
çözümlemek
dirandin
dirand
dirîn
yırtmak
êşandin
êşand
êşîn
incitmek
gerandin
gerand
gerîn
gezdirmek
girandin
girand
girîn
ağlatmak
hewandin
hewand
hewîn
barındırmak
kelandin
keland
kelîn
kaynatmak
lefandin
lefand
lefîn
sarmalamak
leqandin
leqand
leqîn
sallamak
lezandin
lezand
lezîn
acele etmek
lorandin
lorand
lorîn
ağıt söylemek
neqandin
neqand
neqîn
seçmek
nimandin
nimand
nimîn
belirtmek
nirxandin
nirxand
nirxîn
değerlendirmek
noqandin
noqand
noqîn
daldırmak
qedandin
qedand
qedîn
bitirmek
qetandin
qetand
qetîn
yırtmak
rijandin
rijand
rijîn
dökmek
rizandin
rizand
rizîn
çürütmek
rûxandin
rûxand
rûxîn
çökertmek
sepandin
sepand
sepîn
uygulamak
seqandin
seqand
seqîn
bilemek
şibandin
şiband
şibîn
benzetmek
şidandin
şidand
şidîn
sıkmak
tewandin
tewand
tewîn
eğmek
weşandin
weşand
weşîn
dökmek
xapandin
xapand
xapîn
kandırmak
xelandin
xeland
xelîn
bulamak
xurandin
xurand
xurîn
kaşımak
zirandin
zirand
zirîn
anırtmak
borandin
borand
borîn
geçirmek
bişkivandin
bişkivand
bişkivîn
sökülmek
ceribandin
ceriband
ceribîn
denemek
çewisandin
çewisand
çewisîn
soldurmak, azarlamak
çilmisandin
çilmisand
çilmisîn
soldurmak, azarlamak
derizandin
derizand
derizîn
yargılamak
dewisandin
dewisand
dewisîn
bastırmak
ecibandin
eciband
ecibîn
beğenmek
eciqandin
eciqand
eciqîn
ezmek
ezimandin
ezimand
ezimîn
ağırlamak
fetisandin
fetisand
fetisîn
boğmak
gevizandin
gevizand
gevizîn
debelemek
herikandin
herikand
herikîn
akıtmak
herimandin
herimand
herimîn
berbat etmek
hesibandin
hesiband
hesibîn
hesaplamak
hetikandin
hetikand
hetikîn
rezil etmek
kerixandin
kerixand
kerixîn
bıktırmak
lebikandin
lebikand
lebikîn
uğraştırmak
lerizandin
lerizand
lerizîn
titretmek
nepixandin
nepixand
nepixîn
şişirmek
niqutandin
niqutand
niqutîn
damlatmak
nivîsandin
nivîsand
nivîsîn
yazmak
nixumandin
nixumand
nixumîn
örtmek
pejirandin
pejirand
pejirîn
kabul ettirmek
pelişandin
pelişand
pelişîn
bölmek
perçiqandin
perçiqand
perçiqîn
ezmek
qelişandin
qelişand
qelişîn
yırtmak
qemirandin
qemirand
qemirîn
bronzlaştırmak
qermiçandin
qermiçand
qermiçîn
kırıştırmak
qewirandin
qewirand
qewirîn
kovmak
qewitandin
qewitand
qewitîn
kovmak
qulubandin
quluband
qulubîn
devirmek
qurufandin
qurufand
qurufîn
bükmek
şewitandin
şewitand
şewitîn
yakmak
şixulandin
şixuland
şixulîn
çalıştırmak
tepisandin
tepisand
tepisîn
basmak
teqilandin
teqiland
teqilîn
tartmak
xebitandin
xebitand
xebitîn
çalıştırmak
xemilandin
xemiland
xemilîn
süslemek
xeniqandin
xeniqand
xeniqîn
boğmak
xeriqandin
xeriqand
xeriqîn
gark etmek, bayıltmak
xurufandin
xurufand
xurufîn
bunatmak
zîvirandin
zîvirand
zîvirîn
döndürmek