Armanca vekirina vê malperê ew e ku kurdên zimanê xwe nizanim fêrî kurdî bibin.
Li gorî min, kurd tu carî nikarin zextên dewletê û polîtîkayên wê yên asîmîlasyonê dikin hinceta nezanîna kurdî. Di her şert û mercî de her kes dikare zimanê xwe -û zimanên din- fêr bibe.
Eger dema yek dibêje "Ez zimanê xwe dixwazim" û nikaribe bi zimanê xwe bipeyive, dewlet fêrbûna zimanê kurdî bike mecbûrî jî ew ê zimanê xwe fêr nebe, lewre di dilê wî de hezkirina ziman tune ye.
Lê eger dewlet zimanê kurdî qedexe bike -jixwe bi gelek awayan qedexe kiriye- û cezayê axaftina bi kurdî bike daliqandin jî, yên hezkirina ziman di dilê wan de heye dê zimanê xwe bizanibim.
12/09/2010
Ders 22
Büküm
Zamirlerde Büküm
1 – Dönüşlü fiilli geçmiş zaman cümlelerinde özne bükülür ve nesne sabit kalır. Bunun dışındaki bütün diğer hallerde özne sabit kalır ve nesne -eğer varsa- bükülür.
Dema Boriya Têdeyî
Min nan xwar.
Te nan xwar.
Zelal'ê nan xwar.
Egîd'î nan xwar.
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Min nan xwaribû.
Te nan xwaribû.
Zelal'ê nan xwaribû.
Egîd'î nan xwaribû.
Dema Boriya Dûdar
Min nan xwariye.
Te nan xwariye.
Zelal'ê nan xwariye.
Egîd'î nan xwariye.
Dema Boriya Berdest
Min nan dixwar.
Te nan dixwar.
Zelal'ê nan dixwar.
Egîd'î nan dixwar.
*Xwarin fiili dönüşlü olduğu ve cümleler geçmiş zaman oldukları için nesne (nan=ekmek) sabit kalmış ve özne bükülmüştür.
Dema Boriya Têdeyî
Ez çûm.
Tu çûyî.
Zelal çû.
Egîd çû.
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Ez çûbûm.
Tu çûbûyî.
Zelal çûbû.
Egîd çûbû.
Dema Boriya Dûdar
Ez çûme.
Tu çûyî.
Zelal çûye.
Egîd çûye.
Dema Boriya Berdest
Ez diçûm.
Tu diçûyî.
Zelal diçû.
Egîd diçû.
*Çûn fiili dönüşsüz bir fiildir. Dönüşsüz fiilli geçmiş zaman cümlelerinde özne bükülmez.
Dema Niha
Ez nên/nanî dixwim.
Ez diçim.
Tu nên/nanî dixwî.
Tu diçî
Zelal nên/nanî dixwe.
Zelal diçe.
Egîd nên/nanî dixwe.
Egîd diçe.
Dema Bê
Ez ê nên/nanî bixwim.
Ez ê biçim.
Tu yê nên/nanî bixwî.
Tu diçî.
Zelal dê nên/nanî bixwe.
Zelal diçe.
Egîd nên/nanî dixwe.
Egîd diçe.
*Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda fiilin dönüşlü olup olmadığı önemli değildir, özne sabit kalır nesne bükülür. Yukarıdaki örneklerde nesne olarak kullanılan nan=ekmek eril olduğu için -î (erillik) takısını alarak nanî olarak bükülmüş. Eril kelimelerde “a” harfi olduğu takdirde, -î takısı yerine “a” harfini “ê” harfine dönüştürülerek te bükülebilir.
Edatlarda Büküm
li = -de, -da (li malê rûdine; evde oturuyor)
ji = -den, -dan (ji malê hat, evden geldi)
di ... de = -de, da, içinde- (di malê de ye = evdedir, evin içindedir)
di ... re = -den, -dan, içinden (di malê re = evden, evin içinden)
ji ... re = -e, -a (min ji malê re kirrî = eve aldım)
ji bo = için (ji bo malê = ev için)
bi ... re = ile (bi min re = benim ile)
Edatlardan sonra gelen bütün isimler bükülür.
ew li malê ye
ez ji sûkê hatim
min di hewşê de marek dît
otomobîl di qulikê re derbas bû
min ji dibistanê re televizyonek kirî
min ji bo dikanê maseyek kirî
zad bi kayê re şewitîn
Zamirlerde Büküm
1 – Dönüşlü fiilli geçmiş zaman cümlelerinde özne bükülür ve nesne sabit kalır. Bunun dışındaki bütün diğer hallerde özne sabit kalır ve nesne -eğer varsa- bükülür.
Dema Boriya Têdeyî
Min nan xwar.
Te nan xwar.
Zelal'ê nan xwar.
Egîd'î nan xwar.
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Min nan xwaribû.
Te nan xwaribû.
Zelal'ê nan xwaribû.
Egîd'î nan xwaribû.
Dema Boriya Dûdar
Min nan xwariye.
Te nan xwariye.
Zelal'ê nan xwariye.
Egîd'î nan xwariye.
Dema Boriya Berdest
Min nan dixwar.
Te nan dixwar.
Zelal'ê nan dixwar.
Egîd'î nan dixwar.
*Xwarin fiili dönüşlü olduğu ve cümleler geçmiş zaman oldukları için nesne (nan=ekmek) sabit kalmış ve özne bükülmüştür.
Dema Boriya Têdeyî
Ez çûm.
Tu çûyî.
Zelal çû.
Egîd çû.
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Ez çûbûm.
Tu çûbûyî.
Zelal çûbû.
Egîd çûbû.
Dema Boriya Dûdar
Ez çûme.
Tu çûyî.
Zelal çûye.
Egîd çûye.
Dema Boriya Berdest
Ez diçûm.
Tu diçûyî.
Zelal diçû.
Egîd diçû.
*Çûn fiili dönüşsüz bir fiildir. Dönüşsüz fiilli geçmiş zaman cümlelerinde özne bükülmez.
Dema Niha
Ez nên/nanî dixwim.
Ez diçim.
Tu nên/nanî dixwî.
Tu diçî
Zelal nên/nanî dixwe.
Zelal diçe.
Egîd nên/nanî dixwe.
Egîd diçe.
Dema Bê
Ez ê nên/nanî bixwim.
Ez ê biçim.
Tu yê nên/nanî bixwî.
Tu diçî.
Zelal dê nên/nanî bixwe.
Zelal diçe.
Egîd nên/nanî dixwe.
Egîd diçe.
*Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda fiilin dönüşlü olup olmadığı önemli değildir, özne sabit kalır nesne bükülür. Yukarıdaki örneklerde nesne olarak kullanılan nan=ekmek eril olduğu için -î (erillik) takısını alarak nanî olarak bükülmüş. Eril kelimelerde “a” harfi olduğu takdirde, -î takısı yerine “a” harfini “ê” harfine dönüştürülerek te bükülebilir.
Edatlarda Büküm
li = -de, -da (li malê rûdine; evde oturuyor)
ji = -den, -dan (ji malê hat, evden geldi)
di ... de = -de, da, içinde- (di malê de ye = evdedir, evin içindedir)
di ... re = -den, -dan, içinden (di malê re = evden, evin içinden)
ji ... re = -e, -a (min ji malê re kirrî = eve aldım)
ji bo = için (ji bo malê = ev için)
bi ... re = ile (bi min re = benim ile)
Edatlardan sonra gelen bütün isimler bükülür.
ew li malê ye
ez ji sûkê hatim
min di hewşê de marek dît
otomobîl di qulikê re derbas bû
min ji dibistanê re televizyonek kirî
min ji bo dikanê maseyek kirî
zad bi kayê re şewitîn
Ders 21
Eril-Dişil
Kurmancî'de her kelime, ister fiil ister sıfat olsun, eril veya dişildir ve cümlede belirtilmek zorundadırlar. İyelik zamirlerinde, o konu çerçevesinde, erillik ve dişiliğe değinmiştik.
İki çeşit erillik-dişilik vardır. Birincisi; doğal erillik-dişilik ikincisi ise grametik erillik-dişilik.
Doğal Erillik-Dişilik
İnsan ve hayvanlar eril veya dişildirler.
Eril Dişil
Kur Keç
Mêr Jin
Hesp Mehîn
Bira Xwişk
Ap Met
Xal Xaltî
Keleşêr Mirîşk
Bûra Diş
Zava Bûk
Xezûr Xesû
Beran Mî
Nêrî Bizin
Ga Çêlek
Pismam Dotmam
Grametik Erillik-Dişilik
Bilindiği gibi kevir -taş-, dar -ağaç-, xanî -ev-, behîv, sêv, gul, kul, welat gibi kelimeler gerçekte eril veya dişil değildirler. Ama Kurmancî'de bunların bazıları eril bazıları ise dişildir. Bir kelimenin eril-dişiliği çekim ve isim takısından anlaşılır.
Çekim ile anlaşılan erillikler: -î
Wî kerî bîne – O (eril) eşeği getir
Wî mêrî bibîne – O adamı gör
Wî destî bişo – O eli yıka
Çekim ile anlaşılan dişillikler: -ê
Dara sêvê – Elma ağacı
Wê pênûsê bide – O kalemi ver
Mijarê dirêj bike – Konuyu uzat
İsim takısıyla anlaşılan erillikler: -ê
Xaniyê wan – Onların evi
Deriyê malê – Evin kapısı
Welatê me – Bizim vatanımız
İsim takısıyla anlaşılan dişillikler: -a
Sêva sor – Kırmızı elma
Mala şewitî – Yanmış ev
Pirtûka min – Benim kitabım
Erillik-dişilikte kural olmadan bazı kelimeler eril bazıları ise dişil olarak bilinir. Hangi kelimenin eril ve hangisinin dişil olduğu kurallarla öğrenilmez. Kelimeleri eril-dişil olan Fransızca, Almanca ve Norveççe gibi dillerde olduğu gibi, kelimenin erillik-dişiliği ezberlenir. Sözlüklerde, kelimenin çeşidi yanı sıra erillik-dişiliği de belirtilir. Ama Kurmancî'de bazı kelimeleri, erillik-dişilik çerçevesinde gruplandırmak mümkün. Bu sınıflandırmaya göre;
Eril:
1 - Eril olan bütün özel ve cins isimler.
Örnek: Azadê mala Şero, bavê min, xalê te, apê wan, pismanê me, xezûrê wê, zavayê wî...
2 – Bir sayısı dışındaki bütün sayma sayılar.
Örnek: Sisiyê şevê, çarê adarê, sedê min...
3 – Renk isimleri isim olarak kullanıldıklarında.
Örnek: Zerê gûzan, sorê sêvan, keskê tarî...
4 – Hirî, hêk, lorik, toraq dişinda bütün hayvansal ürünler.
Örnek: Goştê mirîşkan, çermê maran, mûyê bizinan, hingivê Dêrsimê...
5 – Cîwa dişindaki bütün metal isimleri.
Örnek: Zêrê zer, zîvê baş, hesinê reş...
6 – Şemamok dışındaki bütün bağ ürünleri.
Zebeşê Amedê, kundirê Sarîbê...
Dişil:
1 – Dişil olan bütün özel ve cins isimler.
Örnek: Zîna Zêdan, xwişka te, xesûya wê, diya me, bûka we...
2 – Kon, xanî, axur dişindaki bütün yer ve barınaklar.
Örnek: Qonaxa mezin, hêwana fireh, kargeha te, hewşa biçûk, dêra mezin, mizgefta mezin...
3 – Ulaştırma araçları.
Örnek: Erebeya bavê te, balafira spî, keleka kevn, otobusa şaredariyê...
4 – Ezman, ewr dışındaki bütün gök cisimleri ve gök olayları.
Örnek: Heyva çardeşevî, stêrka me, barana buharê, berfa sibatê...
5 – Garis, genim, ce, tirî dişindaki bütün sebze, meyve ve bakla ismleri.
Örnek: Hinara sor, sêva zer, xoxa mezin...
6 – Bütün coğrafik özel isimler.
Örnek: Ewropaya rojava, Ameda kevnare, Dêrsima bihuşt...
7 – Gund, bajar, welat, erd, çiya, zozan, çem, delav, gir, zinar, kendal dışındaki bütün coğrafik isimler.
Örnek: Bîr, gol, tengav, kendav, parzemîn, kanî...
8 – Bütün müzik ve büro araçları.
Örnek: Def, dahol, bilûr, mase, kursî...
9 – Zamir olarak kulanılar fiillerin tümü.
Örnek: Hatina min, çûna te, xwarina baş...
10 – Gün, ay isimleri ve bütün öğün isimleri.
Örnek: Duşem, avrêl, roj, hefte, navroj, êvar...
11 – Soneki -î, -hî, -ahî, -atî, -yetî, -inî, -tî olan bütün zamirler.
Örnek: Mêranî, mêvandarî, firehî, kêmasî, hevaltî...
Kurmancî'de her kelime, ister fiil ister sıfat olsun, eril veya dişildir ve cümlede belirtilmek zorundadırlar. İyelik zamirlerinde, o konu çerçevesinde, erillik ve dişiliğe değinmiştik.
İki çeşit erillik-dişilik vardır. Birincisi; doğal erillik-dişilik ikincisi ise grametik erillik-dişilik.
Doğal Erillik-Dişilik
İnsan ve hayvanlar eril veya dişildirler.
Eril Dişil
Kur Keç
Mêr Jin
Hesp Mehîn
Bira Xwişk
Ap Met
Xal Xaltî
Keleşêr Mirîşk
Bûra Diş
Zava Bûk
Xezûr Xesû
Beran Mî
Nêrî Bizin
Ga Çêlek
Pismam Dotmam
Grametik Erillik-Dişilik
Bilindiği gibi kevir -taş-, dar -ağaç-, xanî -ev-, behîv, sêv, gul, kul, welat gibi kelimeler gerçekte eril veya dişil değildirler. Ama Kurmancî'de bunların bazıları eril bazıları ise dişildir. Bir kelimenin eril-dişiliği çekim ve isim takısından anlaşılır.
Çekim ile anlaşılan erillikler: -î
Wî kerî bîne – O (eril) eşeği getir
Wî mêrî bibîne – O adamı gör
Wî destî bişo – O eli yıka
Çekim ile anlaşılan dişillikler: -ê
Dara sêvê – Elma ağacı
Wê pênûsê bide – O kalemi ver
Mijarê dirêj bike – Konuyu uzat
İsim takısıyla anlaşılan erillikler: -ê
Xaniyê wan – Onların evi
Deriyê malê – Evin kapısı
Welatê me – Bizim vatanımız
İsim takısıyla anlaşılan dişillikler: -a
Sêva sor – Kırmızı elma
Mala şewitî – Yanmış ev
Pirtûka min – Benim kitabım
Erillik-dişilikte kural olmadan bazı kelimeler eril bazıları ise dişil olarak bilinir. Hangi kelimenin eril ve hangisinin dişil olduğu kurallarla öğrenilmez. Kelimeleri eril-dişil olan Fransızca, Almanca ve Norveççe gibi dillerde olduğu gibi, kelimenin erillik-dişiliği ezberlenir. Sözlüklerde, kelimenin çeşidi yanı sıra erillik-dişiliği de belirtilir. Ama Kurmancî'de bazı kelimeleri, erillik-dişilik çerçevesinde gruplandırmak mümkün. Bu sınıflandırmaya göre;
Eril:
1 - Eril olan bütün özel ve cins isimler.
Örnek: Azadê mala Şero, bavê min, xalê te, apê wan, pismanê me, xezûrê wê, zavayê wî...
2 – Bir sayısı dışındaki bütün sayma sayılar.
Örnek: Sisiyê şevê, çarê adarê, sedê min...
3 – Renk isimleri isim olarak kullanıldıklarında.
Örnek: Zerê gûzan, sorê sêvan, keskê tarî...
4 – Hirî, hêk, lorik, toraq dişinda bütün hayvansal ürünler.
Örnek: Goştê mirîşkan, çermê maran, mûyê bizinan, hingivê Dêrsimê...
5 – Cîwa dişindaki bütün metal isimleri.
Örnek: Zêrê zer, zîvê baş, hesinê reş...
6 – Şemamok dışındaki bütün bağ ürünleri.
Zebeşê Amedê, kundirê Sarîbê...
Dişil:
1 – Dişil olan bütün özel ve cins isimler.
Örnek: Zîna Zêdan, xwişka te, xesûya wê, diya me, bûka we...
2 – Kon, xanî, axur dişindaki bütün yer ve barınaklar.
Örnek: Qonaxa mezin, hêwana fireh, kargeha te, hewşa biçûk, dêra mezin, mizgefta mezin...
3 – Ulaştırma araçları.
Örnek: Erebeya bavê te, balafira spî, keleka kevn, otobusa şaredariyê...
4 – Ezman, ewr dışındaki bütün gök cisimleri ve gök olayları.
Örnek: Heyva çardeşevî, stêrka me, barana buharê, berfa sibatê...
5 – Garis, genim, ce, tirî dişindaki bütün sebze, meyve ve bakla ismleri.
Örnek: Hinara sor, sêva zer, xoxa mezin...
6 – Bütün coğrafik özel isimler.
Örnek: Ewropaya rojava, Ameda kevnare, Dêrsima bihuşt...
7 – Gund, bajar, welat, erd, çiya, zozan, çem, delav, gir, zinar, kendal dışındaki bütün coğrafik isimler.
Örnek: Bîr, gol, tengav, kendav, parzemîn, kanî...
8 – Bütün müzik ve büro araçları.
Örnek: Def, dahol, bilûr, mase, kursî...
9 – Zamir olarak kulanılar fiillerin tümü.
Örnek: Hatina min, çûna te, xwarina baş...
10 – Gün, ay isimleri ve bütün öğün isimleri.
Örnek: Duşem, avrêl, roj, hefte, navroj, êvar...
11 – Soneki -î, -hî, -ahî, -atî, -yetî, -inî, -tî olan bütün zamirler.
Örnek: Mêranî, mêvandarî, firehî, kêmasî, hevaltî...
Ders 20
Emir Kipi
Bir fiilin emir kipinde çekimi, Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman hali olarak adlandırdığımız fiilin 2. halinin başına “bi” sonuna da “e” ekleyerek elde edilir.
Örnekler:
Bi+2.hal+e
girtin → Bi+gir+e → Bigire = Tut, Yakala, Kapat
dîtin → Bi+bîn+e → Bibîne = Gör
alastin → Bi+alês+ e → Bialêse = Yala
lefandin → Bi+lefîn+e → Bilefîne = Sarmala
leqîn → Bi+leqîn+e → Bileqîne = Salla
Lezandin → Bi+lezîn+e → Bilezîne = Acele et
Bihîstin → Bi+bihîz+e → Bibihîze = Duy
Firotin → Bi+firoş+e → Bifiroşe = Sat
Girtin → Bi+gir+e → Bigire = Yakala, Kapat
Bûn → Bi+b+e → Bibe = Ol
Xwarin → Bi+xw+e → Bixwe = Ye
Çûn → Bi+ç+e → Biçe = Git
Kirin → Bi+k+e → Bike = Yap
Bir fiilin emir kipinde çekimi, Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman hali olarak adlandırdığımız fiilin 2. halinin başına “bi” sonuna da “e” ekleyerek elde edilir.
Örnekler:
Bi+2.hal+e
girtin → Bi+gir+e → Bigire = Tut, Yakala, Kapat
dîtin → Bi+bîn+e → Bibîne = Gör
alastin → Bi+alês+ e → Bialêse = Yala
lefandin → Bi+lefîn+e → Bilefîne = Sarmala
leqîn → Bi+leqîn+e → Bileqîne = Salla
Lezandin → Bi+lezîn+e → Bilezîne = Acele et
Bihîstin → Bi+bihîz+e → Bibihîze = Duy
Firotin → Bi+firoş+e → Bifiroşe = Sat
Girtin → Bi+gir+e → Bigire = Yakala, Kapat
Bûn → Bi+b+e → Bibe = Ol
Xwarin → Bi+xw+e → Bixwe = Ye
Çûn → Bi+ç+e → Biçe = Git
Kirin → Bi+k+e → Bike = Yap
Ders 19
Soru Cümleleri
Kurmancî'de soru cümleleri, konuşurken fiilin ilk hecesi bastırılarak yazarken de soru işaretiyle belirtilir.
Örnekler:
Ez ê herim = Gideceğim
Ez ê herim? = Gidecek miyim?
Ez ê neçim = Gitmeyeceğim
Ez ê neçim? = Gitmeyecek miyim?
Ailesi Kurmancî konuşan ve Kurmancî'yî küçükken ailesinden öğrenen her Kürt, Kurmancî'nin melodisini bildiği ve yaşadığı için, konuşurken hiç zorlanmadan, ses tonuyla cümlenin normal cümle mi yoksa soru cümlesi mi olduğunu anlarlar. Ama Kurmancî'yî sonradan öğrenenler için, cümlenin soru cümlesi olduğunu ses tonuuyla belirtmesi veya anlaması epey zordur. Bunun için, Kurmancî'yî sonradan öğrenenler, soru cümlelerinin başına Acaba anlamına gelen “Gelo” veya “Ma” koyarak, cümlenin soru cümlesi olduğunu belirtebilirler.
Örnekler:
Ez ê herim = Gideceğim
Gelo ez ê herim? = Acaba gidecek miyim?
Ez ê neçim = Gitmeyeceğim
Ma ez ê neçim? = Acaba gitmeyecek miyim?
Kurmancî'de soru cümleleri, konuşurken fiilin ilk hecesi bastırılarak yazarken de soru işaretiyle belirtilir.
Örnekler:
Ez ê herim = Gideceğim
Ez ê herim? = Gidecek miyim?
Ez ê neçim = Gitmeyeceğim
Ez ê neçim? = Gitmeyecek miyim?
Ailesi Kurmancî konuşan ve Kurmancî'yî küçükken ailesinden öğrenen her Kürt, Kurmancî'nin melodisini bildiği ve yaşadığı için, konuşurken hiç zorlanmadan, ses tonuyla cümlenin normal cümle mi yoksa soru cümlesi mi olduğunu anlarlar. Ama Kurmancî'yî sonradan öğrenenler için, cümlenin soru cümlesi olduğunu ses tonuuyla belirtmesi veya anlaması epey zordur. Bunun için, Kurmancî'yî sonradan öğrenenler, soru cümlelerinin başına Acaba anlamına gelen “Gelo” veya “Ma” koyarak, cümlenin soru cümlesi olduğunu belirtebilirler.
Örnekler:
Ez ê herim = Gideceğim
Gelo ez ê herim? = Acaba gidecek miyim?
Ez ê neçim = Gitmeyeceğim
Ma ez ê neçim? = Acaba gitmeyecek miyim?
Ders 18
Olumsuzluk
Bir cümleyi olumsuz yapmak için Şimdiki Zaman cümlelerinde fiilin başına “na-”, diğer zamanlarda ise “ne-” öneki getirilir.
Dema Niha - Şimdiki Zaman
Ez sêvan dixwim = Ben elmaları yiyiyorum
Ez sêvan naxwim = Ben elmaları yemiyorum
Ez te dibînim = Ben seni görüyorum
Ez te nabînim = Ben seni görmüyorum
Ez diçim = Ben gidiyorum
Ez naçim = Ben gitmiyorum
Dema Bê - Gelecek Zaman
Ez ê sêvan bixwim = Ben elmaları yiyeceğim
Ez ê sêvan nexwim = Ben elmaları yemeyeceğim
Ez ê te bibînim = Ben seni göreceğim
Ez ê te nebînim = Ben senî görmeyeceğim
Ez ê biçim = Ben gideceğim
Ez ê neçim = Ben gitmeyeceğim
Dema Boriya Têdeyî – Di'li Geçmiş Zaman
Min sêv xwarin = Ben elmaları yedim
Min sêv nexwarin = Ben elmaları yemedim
Min tu dîtî = Ben seni gördüm
Min tu nedîtî = Ben seni görmedim
Ez çûn = Ben gittim
Ez neçûm = Ben gitmedim
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Min sêv xwaribûn = Ben elmaları yemiştim
Min sêv nexwaribûn = Ben elmaları yememiştim
Min tu dîtibûyî = Ben seni görmüştüm
Min tu nedîtibûyî = Ben seni görmemiştim
Ez çûbûm = Ben gitmiştim
Ez neçûbûm = Ben gitmemiştim
Dema Boriya Dûdar – Miş'li Geçmiş Zaman
Min sêv xwarine = Ben elmaları yemişin
Min sêv nexwarine = Ben elmaları yememişim
Min tu dîtiyî = Ben seni görmüşüm
Min tu nedîtiyî = Ben seni görmemişim
Ez çûme = Ben gitmişim
Ez neçûme = Ben gitmemişim
Dema Boriya Berdest – Şimdiki Zaman Hikayesi
Min sêv dixwarin = Ben elmaları yiyiyordum
Min sêv nedixwarin = Ben elmaları yemiyordum
Min tu didîtî = Ben seni görüyordum
Min tu nedidîtî = Ben seni görmüyordum
Ez diçûm = Ben gidiyordum
Ez nediçûm = Ben gitmiyordum
Bir cümleyi olumsuz yapmak için Şimdiki Zaman cümlelerinde fiilin başına “na-”, diğer zamanlarda ise “ne-” öneki getirilir.
Dema Niha - Şimdiki Zaman
Ez sêvan dixwim = Ben elmaları yiyiyorum
Ez sêvan naxwim = Ben elmaları yemiyorum
Ez te dibînim = Ben seni görüyorum
Ez te nabînim = Ben seni görmüyorum
Ez diçim = Ben gidiyorum
Ez naçim = Ben gitmiyorum
Dema Bê - Gelecek Zaman
Ez ê sêvan bixwim = Ben elmaları yiyeceğim
Ez ê sêvan nexwim = Ben elmaları yemeyeceğim
Ez ê te bibînim = Ben seni göreceğim
Ez ê te nebînim = Ben senî görmeyeceğim
Ez ê biçim = Ben gideceğim
Ez ê neçim = Ben gitmeyeceğim
Dema Boriya Têdeyî – Di'li Geçmiş Zaman
Min sêv xwarin = Ben elmaları yedim
Min sêv nexwarin = Ben elmaları yemedim
Min tu dîtî = Ben seni gördüm
Min tu nedîtî = Ben seni görmedim
Ez çûn = Ben gittim
Ez neçûm = Ben gitmedim
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Min sêv xwaribûn = Ben elmaları yemiştim
Min sêv nexwaribûn = Ben elmaları yememiştim
Min tu dîtibûyî = Ben seni görmüştüm
Min tu nedîtibûyî = Ben seni görmemiştim
Ez çûbûm = Ben gitmiştim
Ez neçûbûm = Ben gitmemiştim
Dema Boriya Dûdar – Miş'li Geçmiş Zaman
Min sêv xwarine = Ben elmaları yemişin
Min sêv nexwarine = Ben elmaları yememişim
Min tu dîtiyî = Ben seni görmüşüm
Min tu nedîtiyî = Ben seni görmemişim
Ez çûme = Ben gitmişim
Ez neçûme = Ben gitmemişim
Dema Boriya Berdest – Şimdiki Zaman Hikayesi
Min sêv dixwarin = Ben elmaları yiyiyordum
Min sêv nedixwarin = Ben elmaları yemiyordum
Min tu didîtî = Ben seni görüyordum
Min tu nedidîtî = Ben seni görmüyordum
Ez diçûm = Ben gidiyordum
Ez nediçûm = Ben gitmiyordum
Ders 17
KIRIN ve BÛN
Özel olarak ele almamız gereken iki fiil; 'kirin' -yapmak- ve 'bûn' -olmak- fiilleri var. Bu iki fiil sıfatlardan fiil yaptıkları için, bu iki fiil ile biten bir çok fiil mevcut. Kirin için örnek vermemiz gerekirse; başkirin -iyileştirmek-, reşkirin -karartmak, kötülemek-, hilkirin -kopartmak-, vekirin - açmak-, rakirin -kaldırmak-, dakirin -atmak-, çêkirin -yapmak-. Bûn içinse; başbûn -iyileşmek-, reşbûn -kararmak, kötülenmek-, hilbûn -kopmak-, vebûn -açılmak-, rabûn -kalkmak-, çêbûn -olmak-.
Sıfat kökenli bu fiillerin cümle içinde kullanımı iki ayrı şekilde olur. Bir kısmı cümle içinde kullanıldıklarında, fiil olan 'kirin' veya 'bûn' baştaki kelimeyle ayrı yazılır diğer kısmı ise bitişik yazılır. Baştaki kelime reş ve baş gibi anlamlı kelimeler ise cümlede kullanımda ayrı yazılırlar; hil, ve, ra, da gibi anlamsız ekler ise, cümlede kullanımda bitişik yazılırlar. Ayrıca Gelecek Zamanda anlamsız eklerle kulanıldıklarında, gelecek zaman öneki olan 'bi' yerini anlamsız eke -ra, hil, ve, da,- bırakır.
Aşağıda önce kirin ve bûn fillerinin yalnız kullanımı sonra da anlamlı ve anlamsız kelime veya eklerle kullanımlarını örnekleyeceğiz.
kirin:
Kirin fiili dönüşlü bir fiildir. Dolayısıyla bu fiilden elde edilen bütün fiiler de dönüşlü fiildir.
Ez dikim Ez ê bikim Min kir Min kiribû Min kiriye Min dikir
başkirin:
Ez baş dikim Ben iyileştiriyorum
Ez ê baş bikim Ben iyileştireceğim
Min baş kir Ben iyileştirdim
Min baş kiribû Ben iyileştirmiştim
Min baş kiriye Ben iyileştirmişim
Min baş dikir Ben iyileştiriyordum
rakirin:
Ez radikim Ben kaldırıyorum
Ez ê rakim Ben kaldıracağım
Min rakir Ben kaldırdım
Min rakiribû Ben kaldırmıştım
Min rakiriye Ben kaldırmışım
Min radikir Ben kaldırıyordum
bûn:
Bûn fiili dönüşsüz fiildir. Dolayısıyla bu fiilden elde edilen bütün fiillerde dönüşsüz fiildir.
Ez dibim Ez ê bibim Ez bûm Ez bûbûm Ez bûme Ez dibûm
başbûn:
Ez baş dibim Ben iyileşiyorum
Ez ê baş bibim Ben iyileşeceğim
Ez baş bûm Ben iyileştim
Ez baş bûbûm Ben iyileşmiştim
Ez baş bûme Ben iyileşmişim
Ez baş dibûm Ben iyileşiyordum
rabûn:
Ez radibim Ben kalkıyorum
Ez ê rabim Ben kalkacağım
Ez rabûm Ben kalktım
Ez rabûbûm Ben kalkmıştım
Ez rabûme Ben kalkmışım
Ez radibûm Ben kalkıyordum
Özel olarak ele almamız gereken iki fiil; 'kirin' -yapmak- ve 'bûn' -olmak- fiilleri var. Bu iki fiil sıfatlardan fiil yaptıkları için, bu iki fiil ile biten bir çok fiil mevcut. Kirin için örnek vermemiz gerekirse; başkirin -iyileştirmek-, reşkirin -karartmak, kötülemek-, hilkirin -kopartmak-, vekirin - açmak-, rakirin -kaldırmak-, dakirin -atmak-, çêkirin -yapmak-. Bûn içinse; başbûn -iyileşmek-, reşbûn -kararmak, kötülenmek-, hilbûn -kopmak-, vebûn -açılmak-, rabûn -kalkmak-, çêbûn -olmak-.
Sıfat kökenli bu fiillerin cümle içinde kullanımı iki ayrı şekilde olur. Bir kısmı cümle içinde kullanıldıklarında, fiil olan 'kirin' veya 'bûn' baştaki kelimeyle ayrı yazılır diğer kısmı ise bitişik yazılır. Baştaki kelime reş ve baş gibi anlamlı kelimeler ise cümlede kullanımda ayrı yazılırlar; hil, ve, ra, da gibi anlamsız ekler ise, cümlede kullanımda bitişik yazılırlar. Ayrıca Gelecek Zamanda anlamsız eklerle kulanıldıklarında, gelecek zaman öneki olan 'bi' yerini anlamsız eke -ra, hil, ve, da,- bırakır.
Aşağıda önce kirin ve bûn fillerinin yalnız kullanımı sonra da anlamlı ve anlamsız kelime veya eklerle kullanımlarını örnekleyeceğiz.
kirin:
Kirin fiili dönüşlü bir fiildir. Dolayısıyla bu fiilden elde edilen bütün fiiler de dönüşlü fiildir.
Ez dikim Ez ê bikim Min kir Min kiribû Min kiriye Min dikir
başkirin:
Ez baş dikim Ben iyileştiriyorum
Ez ê baş bikim Ben iyileştireceğim
Min baş kir Ben iyileştirdim
Min baş kiribû Ben iyileştirmiştim
Min baş kiriye Ben iyileştirmişim
Min baş dikir Ben iyileştiriyordum
rakirin:
Ez radikim Ben kaldırıyorum
Ez ê rakim Ben kaldıracağım
Min rakir Ben kaldırdım
Min rakiribû Ben kaldırmıştım
Min rakiriye Ben kaldırmışım
Min radikir Ben kaldırıyordum
bûn:
Bûn fiili dönüşsüz fiildir. Dolayısıyla bu fiilden elde edilen bütün fiillerde dönüşsüz fiildir.
Ez dibim Ez ê bibim Ez bûm Ez bûbûm Ez bûme Ez dibûm
başbûn:
Ez baş dibim Ben iyileşiyorum
Ez ê baş bibim Ben iyileşeceğim
Ez baş bûm Ben iyileştim
Ez baş bûbûm Ben iyileşmiştim
Ez baş bûme Ben iyileşmişim
Ez baş dibûm Ben iyileşiyordum
rabûn:
Ez radibim Ben kalkıyorum
Ez ê rabim Ben kalkacağım
Ez rabûm Ben kalktım
Ez rabûbûm Ben kalkmıştım
Ez rabûme Ben kalkmışım
Ez radibûm Ben kalkıyordum
Ders 16
Kuralsız Fiiller
Kuralsız fiilleri iki çeşit olarak incelemek mümkündür. Birinci çeşit değişik zamanlarda formu bozulan kuralsız fiiller ikinci çeşit ise şimdiki zaman ve gelecek zaman kökü tek harf olan kuralsız fiiller
Formu bozulan kuralsız fiiller
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçe
gotin
got
bêj
söylemek
hatin
hat (hat)
ê (diê, tê/ biê, bê)
gelmek
hiştin
hişt
hêl
bırakmak
man
ma
mîn
kalmak
şûştin
şûşt
şo
yıkamak
mêtin
mêt
mij
emmek
dîtin
dît
bîn
görmek
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman kökü tek harf olan kuralsız fiiller
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçe
birin
bir
b
götürmek
xwarin
xwar
xw
yemek
çûn
çû
ç
gitmek
kirin
kir
k
yapmak
bûn
bû
b
olmak
Kuralsız fiilleri iki çeşit olarak incelemek mümkündür. Birinci çeşit değişik zamanlarda formu bozulan kuralsız fiiller ikinci çeşit ise şimdiki zaman ve gelecek zaman kökü tek harf olan kuralsız fiiller
Formu bozulan kuralsız fiiller
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçe
gotin
got
bêj
söylemek
hatin
hat (hat)
ê (diê, tê/ biê, bê)
gelmek
hiştin
hişt
hêl
bırakmak
man
ma
mîn
kalmak
şûştin
şûşt
şo
yıkamak
mêtin
mêt
mij
emmek
dîtin
dît
bîn
görmek
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman kökü tek harf olan kuralsız fiiller
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçe
birin
bir
b
götürmek
xwarin
xwar
xw
yemek
çûn
çû
ç
gitmek
kirin
kir
k
yapmak
bûn
bû
b
olmak
Ders 15
Çekilmiş Fiillerin Zaman Ekleriyle Kullanilması
Aşağıdaki iki genel tabloda dönüşlü ve dönüşsüz fiillerin zamanlara göre nasıl çekildiklerini ve zaman eklerini nasıl aldıklarını göreceğiz. Tablolarda -în grubundan olan “bersivîn” ve “birrîn” fiillerini örnek olarak göstereceğiz. Bu tablolardaki asıl amaç; çekilmiş fiillerin -daha önceki konularda gösterilmiş- zaman ekleriyle nasıl kullanılıp cümle oluşturulmasını göstermektir. Fiil çekimleri -istin ve -andin gruplarında farklıdır ama zaman eklerinin kullanımı tüm fiiller için aşağıdaki iki genel tablodaki gibidir. Burada -daha önce zaman eklerini ve hangi şartlarda hangi zamiri kullanacağımızı işlediğimiz için- sadece fiillerin nasıl büküldüğüne dikkat edeceğiz.
Dönüşlü olan fiiller için;
Mastar = birrîn – kesmek
Dema Niha
Dema Bê
Dema Boriya Têdeyî
Ç.îroka Dema Boriya Têdeyî
Dema Boriya Dûdar
Dema Boriya Berdest
1.Özne + (2.nesne) + di+fiil+bûn
1.özne + ê + (2.nesne) + bi+fiil+bûn
2.Özne + (1.nesne) + fiil+bûn
2.Özne + (1.nesne) + fiil+bû+bûn
2.Özne + (1.nesne) + fiil+bûn+e/ye
2.Özne + (1.nesne) + di+fiil+bûn
Ez (wê) dibirrim
Ben onu kesiyorum
Ez ê (wê) bibirrim
Ben onu keseceğim
Min (ew) birrî
onu kestim
Min (ew) birrîn
Ben onları kestim
Min (ew) birrîbû
Ben onu kesmiştim
Min (ew) birrîbûn
Ben onları kesmiştim
Min (ew) birriye
Ben onu kesmişim
Min (ew) birrîne
Ben onları kesmişim
Min (ew) dibirrî
Ben onu kesiyordum
Min (ew) dibirrîn
Ben onları kesiyordum
Tu (wê) dibirrî
Sen onu kesiyorsun
Tu yê (wê) bibirrî
Sen onu keseceksin
Te(ew) birrî
Sen onu kestin
Te(ew) birrîn
Sen onları kestin
Te (ew) birrîbû
Sen onu kesmiştin
Te (ew) birrîbûn
Sen onları kesmiştin
Te (ew) birriye
Sen onu kesmişsin
Te (ew) birrîne
Sen onları kesmişsin
Te (ew) dibirrî
Sen onu kesiyordun
Te (ew) dibirrîn
Sen onları kesiyordun
Ew (wê) dibirre
O onu kesiyor
Ew ê (wê) bibirre
O onu kesecek
Wî/Wê (ew) birrî
O (kız/erkek) onu kesti
Wî/Wê (ew) birrîn
O (kız/erkek) onları kesti
Wî/Wê (ew) birrîbû
O (kız/erkek) onu kesmişti
Wî/Wê (ew) birrîbûn
O (kız/erkek) onları kesmişti
Wî/Wê (ew) birriye
O (kız/erkek) onu kesmiş
Wî/Wê (ew) birrîne
O (kız/erkek) onları kesmiş
Wî/Wê (ew) dibirrî
O (kız/erkek) onu kesiyordu
Wî/Wê (ew) dibirrîn
O (kız/erkek) onları kesiyordu
Em (wê) dibirrin
Biz onu kesiyoruz
Em ê (wê) bibirrin
Biz onu keseceğiz
Me (ew) birrî
Ben onu kestim
Me (ew) birrîn
Biz onları kestik
Me (ew) birrîbû
Biz onu kesmiştik
Me (ew) birrîbûn
Biz onları kesmiştik
Me (ew) birriye
Biz onu kesmişiz
Me (ew) birrîne
Biz onları kesmişiz
Me (ew) dibirrî
Biz onu kesiyorduk
Me (ew) dibirrîn
Biz onları kesiyorduk
Hûn (wê) dibirrin
Siz onu kesiyorsunuz
Hûn ê (wê) bibirrin
Siz onu keseceksiniz
We (ew) birrî
Siz onu kestiniz
We (ew) birrîn
Siz onları kestiniz
We (ew) birrîbû
Siz onu kesmiştiniz
We (ew) birrîbûn
Siz onları kesmiştiniz
We (ew) birriye
Siz onu kesmişsiniz
We (ew) birrîne
Siz onları kesmişsiniz
We (ew) dibirrî
Siz onu kesiyordunuz
We (ew) dibirrîn
Siz onları kesiyordunuz
Ew (wê) dibirrin
Onlar onu kesiyorlar
Ew ê (wê) bibirrin
Onlar onu kesecekler
Wan (ew) birrî
Onlar onu kesti
Wan (ew) birrîn
Onlar onları kesti
Wan (ew) birrîbû
Onlar onu kesmiştiler
Wan (ew) birrîbûn
Onlar onları kesmiştiler
Wan (ew) birriye
Onlar onu kesmiş
Wan (ew) birrîne
Onlar onları kesmiş
Wan (ew) dibirrî
Onlar onu kesiyordular
Wan (ew) dibirrîn
Onlar onları kesiyordular
dönüşsüz olan fiiller için;
Mastar = bersivîn – cevaplanmak
Dema Niha
Şimdiki Zaman
Dema Bê
Gelecek Zaman
Dema Boriya Têdeyî
Di'li Geçmiş Zaman
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Di'li Geçmiş Zaman Hikayesi
Dema Boriya Dûdar
Miş'li Geçmiş Zaman
Dema Boriya Berdest
Şimdiki Zaman Hikayesi
1.özne + di+fiil+bûn
1.özne + ê + bi+fiil+bûn
1.özne + fiil+bûn
1.özne + fiil+bû+bûn
1.özne + fiil+bûn+e/ye
1.özne + di+fiil+bûn
Ez dibersivim
Ben cevaplanıyorum
Ez ê bibersivim
Ben cevaplanacağım
Ez bersivîm
Ben cevaplandım
Ez bersivîbûm
Ben cevaplanmıştım
Ez bersivîme
Ben cevaplanmışım
Ez dibersivîm
Ben cevaplanıyordum
Tu dibersivî
Sen cevaplanıyorsun
Tu yê bibersivî
Sen cevaplanacaksın
Tu bersiviyî
Sen cevaplandın
Tu bersivîbûyî
Sen cevaplanmıştın
Tu bersiviyî
Sen cevaplanmışsın
Tu dibersiviyî
Sen cevaplanıyordun
Ew dibersive
O cevaplanıyor
Ew ê bibersive
O cevaplanacak
Ew bersivî
O cevaplandı
Ew bersivîbû
O cevaplanmıştı
Ew bersiviye
O cevaplanmış
Ew dibersivî
O cevaplanıyordu
Em dibersivin
Biz cevaplanıyoruz
Em ê bibersivin
Biz cevaplanacağız
Em bersivîn
Biz cevaplandık
Em bersivîbûn
Biz cevaplanmıştık
Em bersivîne
Biz cevaplanmışız
Em dibersivîn
Biz cevaplanıyorduk
Hûn dibersivin
Siz cevaplanıyorsunuz
Hûn ê bibersivin
Siz cevaplanacaksınız
Hûn bersivî
Siz cevaplandınız
Hûn bersivîbûn
Siz cevaplanmıştınız
Hûn bersivîne
Siz cevaplanmışsınız
Hûn dibersivîn
Siz cevaplanıyordunuz
Ew dibersivin
Onlar cevaplanıyorlar
Ew ê bibersivin
Onlar cevaplanacaklar
Ew bersivîn
Onlar cevaplandılar
Ew bersivîbûn
Onlar cevaplanmışdılar
Ew bersivîne
Onlar cevaplanmışlar
Ew dibersivîn
Onlar cevaplanıyordular
Örneklerde zaman ekleri kırmızı, fiil kökleri mavi, nesne mor ve bûn fiili zamiri pekiştiriyorsa zamir gibi siyah, nesneyi belirtiyorsa nesne gibi mor renkte gösterilmiştir. Dönüşlü fiilli geçmiş zamanlarda nesne üçüncü tekil şahısa denk geldiğinden 'bûn' kullanılmaz.
Bu örneklerde “birrîn” ve “bersivîn” fiillerini kullandık. Bu fiiller 1. fiil grubu olarak adlandırdığımız “-în, -iyan, -an, -tin”.grubuna girerler. Bu gruptaki fiillerin Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman çekimlerinde sonekin tümü (-în, -iyan, -an, -tin) atılır. Geçmiş zamanlardaki çekimlerinde ise sonekin sadece son harfi atılır.
* “Tu” zamiri ile kullanılan “-î” bireysel zamiri ile fiil kökünün geçmiş zamanlardaki son harfi (bersivî) arasına kaynaştırma harfi olarak “y” gelmiş. Kürtçe de “y”den önce gelen “î” ve “ê” harfleri “i”ye dönüşürler. Bu durumun olduğu örneklerde fiilin geçmiş zamanlardaki çekimi Kürtçe yazım kurallarına göre “bersivi” olarak yazılmasına rağmen, “bersivî” diye okunurlar.
* Dönüşsüz fiilli cümlelerinde nesne kullanılmaz. Bu tür cümlelerde, özne olarak daima 1.özne (bükülmemiş özne) kullanılır.
-în, -iyan, -an, -tin gruplarındaki fiillerin çekimleri için bazı örnekler.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçe
çinîn
çinî
çin
biçmek
dizîn
dizî
diz
çalmak
kirrîn
kirrî
kirr
satın almak
borîn
borî
bor
geçmek
bişkivîn
bişkivî
bişkiv
sökülmek
ceribîn
ceribî
cerib
denenmek
çewisîn
çewisî
çewis
solmak, azarlanmak
çilmisîn
çilmisî
çilmis
solmak, azarlanmak
derizîn
derizî
deriz
çatlamak
dewisîn
dewisî
dewis
basılmak, sıkılmak (cansızlar için)
ecibîn
ecibî
ecib
beğenilmek
eciqîn
eciqî
eciq
ezilmek
ezimîn
ezimî
ezim
ağırlanmak
fetisîn
fetisî
fetis
boğulmak, havasız kalmak
gevizîn
gevizî
geviz
debelenmek
herikîn
herikî
herik
akmak
herimîn
herimî
herim
berbat olmak, haram olmak
hesibîn
hesibî
hesib
hesaplanmak
hetikîn
hetikî
hetik
rezil olmak
kerixîn
kerixî
kerix
bıkmak
lebikîn
lebikî
lebik
uğraşmak
lerizîn
lerizî
leriz
titremek
nepixîn
nepixî
nepix
şişmek
niqutîn
niqutî
niqut
damlamak
nivîsîn
nivîsî
nivîs
yazmak
nixumîn
nixumî
nixum
örtünmek, kapanmak
pejirîn
pejirî
pejir
kabul edilmek, onaylanmak
pelişîn
pelişî
peliş
bölünmek, dağılmak
perçiqîn
perçiqî
perçiq
ezilmek
qelişîn
qelişî
qeliş
yırtılmak
qemirîn
qemirî
qemir
bronzlaşmak
qermiçîn
qermiçî
qermiç
kırışmak
qewirîn
qewirî
qewir
kovulmak
qewitîn
qewitî
qewit
kovulmak
qelibîn
qelibî
qelib
devrilmek
qulubîn
qulubî
qulub
devrilmek
qurufîn
qurufî
quruf
bükülmek
şeqizîn
şeqizî
şeqiz
aciz olmak
şewitîn
şewitî
şewit
yanmak
şixulîn
şixulî
şixul
çalışmak
tepisîn
tepisî
tepis
basılmak (preslenmek)
teqilîn
teqilî
teqil
tartılmak
xebitîn
xebitî
xebit
çalışmak
xemilîn
xemilî
xemil
süslenmek
xeniqîn
xeniqî
xeniq
boğulmak
xeriqîn
xeriqî
xeriq
gark olmak, bayılmak
xurufîn
xurufî
xuruf
yoldan çıkmak
zîvirîn
zîvirî
zîvir
dönmek
bexşiyan
bexşiya
bexş
bağışlanmak
borriyan
borriya
borr
böğürmek
çelqiyan
çelqiya
çelq
çalkalanmak
coşiyan
coşiya
coş
coşmak
çiriyan
çiriya
çir
yırtılmak
dahûriyan
dahûriya
dahûr
çözümlenmek
diriyan
diriya
dir
yırtılmak
êşiyan
êşiya
êş
incinmek
geriyan
geriya
ger
gezmek
giriyan
giriya
gir
ağlamak
hewiyan
hewiya
hew
barınmak
keliyan
keliya
kel
kaynamak
lefiyan
lefiya
lef
sarmalanmak
leqiyan
leqiya
leq
sallanmak
leziyan
leziya
lez
acele etmek
loriyan
loriya
lor
ağıt söylemek
neqiyan
neqiya
neq
seçilmek
nimiyan
nimiya
nim
belirtilmek
nirxiyan
nirxiya
nirx
değerlendirilmek
qediyan
qediya
qed
bitmek
qetiyan
qetiya
qet
yırtılmak
rijiyan
rijiya
rij
dökülmek
riziyan
riziya
riz
çürümek
rûxiyan
rûxiya
rûx
çökmek
seqiyan
seqiya
seq
bilenmek
şibiyan
şibiya
şib
benzemek
şidiyan
şidiya
şid
sıkılmak (bir şeyin sıkılması)
tewiyan
tewiya
tew
bükülmek
weşiyan
weşiya
weş
dökülmek
xapiyan
xapiya
xap
kandırılmak
xeliyan
xeliya
xel
bulanmak
xuriyan
xuriya
xur
kaşınmak
ziriyan
ziriya
zir
anırmak
girtin
girt
gir
kapatmak, yakalamak
cûtin
cût
cû
çiğnemek
pêçan
pêça
pêç
sarmak
kolan
kola
kol
kazmak
kutan
kuta
kut
dövmek
înan
îna (anî)
în
getirmek
bıhîstin
bihîst
bihîz
duymak
firo(ş)tin
firot
firoş
satmak
girtin
girt
gir
yakalamak, kapatmak
kuştin
kuşt
kuj
öldürmek
leyîstin
leyîst
leyîz
oynamak
lîstin
lîst
lîz
oynamak
-astin, -aştin, -estin, -aftin, -artin, -êrtin, -êjtin, -axtin ile biten fiilleri -astin grubu olarak adlandırabiliriz. Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda fiilin grubunu belirleyen sonekin son üç harfi (-tin) atılır; geçmiş zamanlarda ise sonekin son iki harfi (-in) atılır. -astin, -aştin, -estin, -aftin, -artin ile -axtin soneklerindeki “a” harfi “ê” harfine dönüşür, -êrtin ile -êjtin soneklerinde “a” yerine zaten “ê” olduğundan olduğu gibi bırakılırlar ve “s” “z”ye (alastin ve malastin dışında), “f” “v”ye, “ş” “j”ye dönüşüyor.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçe
alastin
alast
alês
yalamak
malastin
malast
malês
süpürmek
parastin
parast
parêz
savunmak
qevastin
qevast
qevêz
sıçramak
guhestin
guhest
guhêz
değiştirmek
aşkaftin
aşkaft
aşkêv
açıklama
pişaftin
pişaft
pişêv
çözmek
bihartin
bihart
bihêr
geçirmek
spartin
spart
spêr
yaslamak
guhartin
guhart
guhêr
değiştirmek
hejmartin
hejmart
hejmêr
saymak
nihêrtin
nihêrt
nihêr
bakmak
kesaxtin
kesaxt
kesêx
budamak
pelaxtin
pelaxt
pelêx
ezmek
awartin
awart
awêr
ayırmak
biraştin
biraşt
birêj
pişirmek
gihaştin
gihaşt
gihêj
yetişmek
guvaştin
guvaşt
guvêj
sıkmak
kevaştin
kevaşt
kevêj
kemirmek
qelaştin
qelaşt
qelêj
yarmak
angaştin
angaşt
angêj
iddia etmek
rêtin (rêjtin)
rêt
rêj
dökmek
avêtin (avêjtin)
avêt
avêj
atmak
-andin sonekli fiiller için durum diğerlerine göre biraz değişiktir. Bu tür fiiller -în ve -iyan türü fillerden elde edilirler. Bunun izi geçmiş zaman hallerinde doğrudan -în sonekli filler olarak kullanılmalarından da görebiliriz. Ayrıca -andin sonekli bütün fiiller dönüşlü fiildirler.
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda -andin soneki fiilden atılır ve yerine -în konulur. Geçmiş Zamanlarda ise sonekin son iki harfi (-in) atılır.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçe
bexşandin
bexşand
bexşîn
bağışlamak
borrandin
borrand
borrîn
geçirmek
çelqandin
çelqand
çelqîn
çalkalamak
coşandin
coşand
coşîn
coşturmak
çirandin
çirand
çirîn
yırtmak
dahûrandin
dahûrand
dahûrîn
çözümlemek
dirandin
dirand
dirîn
yırtmak
êşandin
êşand
êşîn
incitmek
gerandin
gerand
gerîn
gezdirmek
girandin
girand
girîn
ağlatmak
hewandin
hewand
hewîn
barındırmak
kelandin
keland
kelîn
kaynatmak
lefandin
lefand
lefîn
sarmalamak
leqandin
leqand
leqîn
sallamak
lezandin
lezand
lezîn
acele etmek
lorandin
lorand
lorîn
ağıt söylemek
neqandin
neqand
neqîn
seçmek
nimandin
nimand
nimîn
belirtmek
nirxandin
nirxand
nirxîn
değerlendirmek
noqandin
noqand
noqîn
daldırmak
qedandin
qedand
qedîn
bitirmek
qetandin
qetand
qetîn
yırtmak
rijandin
rijand
rijîn
dökmek
rizandin
rizand
rizîn
çürütmek
rûxandin
rûxand
rûxîn
çökertmek
sepandin
sepand
sepîn
uygulamak
seqandin
seqand
seqîn
bilemek
şibandin
şiband
şibîn
benzetmek
şidandin
şidand
şidîn
sıkmak
tewandin
tewand
tewîn
eğmek
weşandin
weşand
weşîn
dökmek
xapandin
xapand
xapîn
kandırmak
xelandin
xeland
xelîn
bulamak
xurandin
xurand
xurîn
kaşımak
zirandin
zirand
zirîn
anırtmak
borandin
borand
borîn
geçirmek
bişkivandin
bişkivand
bişkivîn
sökülmek
ceribandin
ceriband
ceribîn
denemek
çewisandin
çewisand
çewisîn
soldurmak, azarlamak
çilmisandin
çilmisand
çilmisîn
soldurmak, azarlamak
derizandin
derizand
derizîn
yargılamak
dewisandin
dewisand
dewisîn
bastırmak
ecibandin
eciband
ecibîn
beğenmek
eciqandin
eciqand
eciqîn
ezmek
ezimandin
ezimand
ezimîn
ağırlamak
fetisandin
fetisand
fetisîn
boğmak
gevizandin
gevizand
gevizîn
debelemek
herikandin
herikand
herikîn
akıtmak
herimandin
herimand
herimîn
berbat etmek
hesibandin
hesiband
hesibîn
hesaplamak
hetikandin
hetikand
hetikîn
rezil etmek
kerixandin
kerixand
kerixîn
bıktırmak
lebikandin
lebikand
lebikîn
uğraştırmak
lerizandin
lerizand
lerizîn
titretmek
nepixandin
nepixand
nepixîn
şişirmek
niqutandin
niqutand
niqutîn
damlatmak
nivîsandin
nivîsand
nivîsîn
yazmak
nixumandin
nixumand
nixumîn
örtmek
pejirandin
pejirand
pejirîn
kabul ettirmek
pelişandin
pelişand
pelişîn
bölmek
perçiqandin
perçiqand
perçiqîn
ezmek
qelişandin
qelişand
qelişîn
yırtmak
qemirandin
qemirand
qemirîn
bronzlaştırmak
qermiçandin
qermiçand
qermiçîn
kırıştırmak
qewirandin
qewirand
qewirîn
kovmak
qewitandin
qewitand
qewitîn
kovmak
qulubandin
quluband
qulubîn
devirmek
qurufandin
qurufand
qurufîn
bükmek
şewitandin
şewitand
şewitîn
yakmak
şixulandin
şixuland
şixulîn
çalıştırmak
tepisandin
tepisand
tepisîn
basmak
teqilandin
teqiland
teqilîn
tartmak
xebitandin
xebitand
xebitîn
çalıştırmak
xemilandin
xemiland
xemilîn
süslemek
xeniqandin
xeniqand
xeniqîn
boğmak
xeriqandin
xeriqand
xeriqîn
gark etmek, bayıltmak
xurufandin
xurufand
xurufîn
bunatmak
zîvirandin
zîvirand
zîvirîn
döndürmek
Aşağıdaki iki genel tabloda dönüşlü ve dönüşsüz fiillerin zamanlara göre nasıl çekildiklerini ve zaman eklerini nasıl aldıklarını göreceğiz. Tablolarda -în grubundan olan “bersivîn” ve “birrîn” fiillerini örnek olarak göstereceğiz. Bu tablolardaki asıl amaç; çekilmiş fiillerin -daha önceki konularda gösterilmiş- zaman ekleriyle nasıl kullanılıp cümle oluşturulmasını göstermektir. Fiil çekimleri -istin ve -andin gruplarında farklıdır ama zaman eklerinin kullanımı tüm fiiller için aşağıdaki iki genel tablodaki gibidir. Burada -daha önce zaman eklerini ve hangi şartlarda hangi zamiri kullanacağımızı işlediğimiz için- sadece fiillerin nasıl büküldüğüne dikkat edeceğiz.
Dönüşlü olan fiiller için;
Mastar = birrîn – kesmek
Dema Niha
Dema Bê
Dema Boriya Têdeyî
Ç.îroka Dema Boriya Têdeyî
Dema Boriya Dûdar
Dema Boriya Berdest
1.Özne + (2.nesne) + di+fiil+bûn
1.özne + ê + (2.nesne) + bi+fiil+bûn
2.Özne + (1.nesne) + fiil+bûn
2.Özne + (1.nesne) + fiil+bû+bûn
2.Özne + (1.nesne) + fiil+bûn+e/ye
2.Özne + (1.nesne) + di+fiil+bûn
Ez (wê) dibirrim
Ben onu kesiyorum
Ez ê (wê) bibirrim
Ben onu keseceğim
Min (ew) birrî
onu kestim
Min (ew) birrîn
Ben onları kestim
Min (ew) birrîbû
Ben onu kesmiştim
Min (ew) birrîbûn
Ben onları kesmiştim
Min (ew) birriye
Ben onu kesmişim
Min (ew) birrîne
Ben onları kesmişim
Min (ew) dibirrî
Ben onu kesiyordum
Min (ew) dibirrîn
Ben onları kesiyordum
Tu (wê) dibirrî
Sen onu kesiyorsun
Tu yê (wê) bibirrî
Sen onu keseceksin
Te(ew) birrî
Sen onu kestin
Te(ew) birrîn
Sen onları kestin
Te (ew) birrîbû
Sen onu kesmiştin
Te (ew) birrîbûn
Sen onları kesmiştin
Te (ew) birriye
Sen onu kesmişsin
Te (ew) birrîne
Sen onları kesmişsin
Te (ew) dibirrî
Sen onu kesiyordun
Te (ew) dibirrîn
Sen onları kesiyordun
Ew (wê) dibirre
O onu kesiyor
Ew ê (wê) bibirre
O onu kesecek
Wî/Wê (ew) birrî
O (kız/erkek) onu kesti
Wî/Wê (ew) birrîn
O (kız/erkek) onları kesti
Wî/Wê (ew) birrîbû
O (kız/erkek) onu kesmişti
Wî/Wê (ew) birrîbûn
O (kız/erkek) onları kesmişti
Wî/Wê (ew) birriye
O (kız/erkek) onu kesmiş
Wî/Wê (ew) birrîne
O (kız/erkek) onları kesmiş
Wî/Wê (ew) dibirrî
O (kız/erkek) onu kesiyordu
Wî/Wê (ew) dibirrîn
O (kız/erkek) onları kesiyordu
Em (wê) dibirrin
Biz onu kesiyoruz
Em ê (wê) bibirrin
Biz onu keseceğiz
Me (ew) birrî
Ben onu kestim
Me (ew) birrîn
Biz onları kestik
Me (ew) birrîbû
Biz onu kesmiştik
Me (ew) birrîbûn
Biz onları kesmiştik
Me (ew) birriye
Biz onu kesmişiz
Me (ew) birrîne
Biz onları kesmişiz
Me (ew) dibirrî
Biz onu kesiyorduk
Me (ew) dibirrîn
Biz onları kesiyorduk
Hûn (wê) dibirrin
Siz onu kesiyorsunuz
Hûn ê (wê) bibirrin
Siz onu keseceksiniz
We (ew) birrî
Siz onu kestiniz
We (ew) birrîn
Siz onları kestiniz
We (ew) birrîbû
Siz onu kesmiştiniz
We (ew) birrîbûn
Siz onları kesmiştiniz
We (ew) birriye
Siz onu kesmişsiniz
We (ew) birrîne
Siz onları kesmişsiniz
We (ew) dibirrî
Siz onu kesiyordunuz
We (ew) dibirrîn
Siz onları kesiyordunuz
Ew (wê) dibirrin
Onlar onu kesiyorlar
Ew ê (wê) bibirrin
Onlar onu kesecekler
Wan (ew) birrî
Onlar onu kesti
Wan (ew) birrîn
Onlar onları kesti
Wan (ew) birrîbû
Onlar onu kesmiştiler
Wan (ew) birrîbûn
Onlar onları kesmiştiler
Wan (ew) birriye
Onlar onu kesmiş
Wan (ew) birrîne
Onlar onları kesmiş
Wan (ew) dibirrî
Onlar onu kesiyordular
Wan (ew) dibirrîn
Onlar onları kesiyordular
dönüşsüz olan fiiller için;
Mastar = bersivîn – cevaplanmak
Dema Niha
Şimdiki Zaman
Dema Bê
Gelecek Zaman
Dema Boriya Têdeyî
Di'li Geçmiş Zaman
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Di'li Geçmiş Zaman Hikayesi
Dema Boriya Dûdar
Miş'li Geçmiş Zaman
Dema Boriya Berdest
Şimdiki Zaman Hikayesi
1.özne + di+fiil+bûn
1.özne + ê + bi+fiil+bûn
1.özne + fiil+bûn
1.özne + fiil+bû+bûn
1.özne + fiil+bûn+e/ye
1.özne + di+fiil+bûn
Ez dibersivim
Ben cevaplanıyorum
Ez ê bibersivim
Ben cevaplanacağım
Ez bersivîm
Ben cevaplandım
Ez bersivîbûm
Ben cevaplanmıştım
Ez bersivîme
Ben cevaplanmışım
Ez dibersivîm
Ben cevaplanıyordum
Tu dibersivî
Sen cevaplanıyorsun
Tu yê bibersivî
Sen cevaplanacaksın
Tu bersiviyî
Sen cevaplandın
Tu bersivîbûyî
Sen cevaplanmıştın
Tu bersiviyî
Sen cevaplanmışsın
Tu dibersiviyî
Sen cevaplanıyordun
Ew dibersive
O cevaplanıyor
Ew ê bibersive
O cevaplanacak
Ew bersivî
O cevaplandı
Ew bersivîbû
O cevaplanmıştı
Ew bersiviye
O cevaplanmış
Ew dibersivî
O cevaplanıyordu
Em dibersivin
Biz cevaplanıyoruz
Em ê bibersivin
Biz cevaplanacağız
Em bersivîn
Biz cevaplandık
Em bersivîbûn
Biz cevaplanmıştık
Em bersivîne
Biz cevaplanmışız
Em dibersivîn
Biz cevaplanıyorduk
Hûn dibersivin
Siz cevaplanıyorsunuz
Hûn ê bibersivin
Siz cevaplanacaksınız
Hûn bersivî
Siz cevaplandınız
Hûn bersivîbûn
Siz cevaplanmıştınız
Hûn bersivîne
Siz cevaplanmışsınız
Hûn dibersivîn
Siz cevaplanıyordunuz
Ew dibersivin
Onlar cevaplanıyorlar
Ew ê bibersivin
Onlar cevaplanacaklar
Ew bersivîn
Onlar cevaplandılar
Ew bersivîbûn
Onlar cevaplanmışdılar
Ew bersivîne
Onlar cevaplanmışlar
Ew dibersivîn
Onlar cevaplanıyordular
Örneklerde zaman ekleri kırmızı, fiil kökleri mavi, nesne mor ve bûn fiili zamiri pekiştiriyorsa zamir gibi siyah, nesneyi belirtiyorsa nesne gibi mor renkte gösterilmiştir. Dönüşlü fiilli geçmiş zamanlarda nesne üçüncü tekil şahısa denk geldiğinden 'bûn' kullanılmaz.
Bu örneklerde “birrîn” ve “bersivîn” fiillerini kullandık. Bu fiiller 1. fiil grubu olarak adlandırdığımız “-în, -iyan, -an, -tin”.grubuna girerler. Bu gruptaki fiillerin Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman çekimlerinde sonekin tümü (-în, -iyan, -an, -tin) atılır. Geçmiş zamanlardaki çekimlerinde ise sonekin sadece son harfi atılır.
* “Tu” zamiri ile kullanılan “-î” bireysel zamiri ile fiil kökünün geçmiş zamanlardaki son harfi (bersivî) arasına kaynaştırma harfi olarak “y” gelmiş. Kürtçe de “y”den önce gelen “î” ve “ê” harfleri “i”ye dönüşürler. Bu durumun olduğu örneklerde fiilin geçmiş zamanlardaki çekimi Kürtçe yazım kurallarına göre “bersivi” olarak yazılmasına rağmen, “bersivî” diye okunurlar.
* Dönüşsüz fiilli cümlelerinde nesne kullanılmaz. Bu tür cümlelerde, özne olarak daima 1.özne (bükülmemiş özne) kullanılır.
-în, -iyan, -an, -tin gruplarındaki fiillerin çekimleri için bazı örnekler.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçe
çinîn
çinî
çin
biçmek
dizîn
dizî
diz
çalmak
kirrîn
kirrî
kirr
satın almak
borîn
borî
bor
geçmek
bişkivîn
bişkivî
bişkiv
sökülmek
ceribîn
ceribî
cerib
denenmek
çewisîn
çewisî
çewis
solmak, azarlanmak
çilmisîn
çilmisî
çilmis
solmak, azarlanmak
derizîn
derizî
deriz
çatlamak
dewisîn
dewisî
dewis
basılmak, sıkılmak (cansızlar için)
ecibîn
ecibî
ecib
beğenilmek
eciqîn
eciqî
eciq
ezilmek
ezimîn
ezimî
ezim
ağırlanmak
fetisîn
fetisî
fetis
boğulmak, havasız kalmak
gevizîn
gevizî
geviz
debelenmek
herikîn
herikî
herik
akmak
herimîn
herimî
herim
berbat olmak, haram olmak
hesibîn
hesibî
hesib
hesaplanmak
hetikîn
hetikî
hetik
rezil olmak
kerixîn
kerixî
kerix
bıkmak
lebikîn
lebikî
lebik
uğraşmak
lerizîn
lerizî
leriz
titremek
nepixîn
nepixî
nepix
şişmek
niqutîn
niqutî
niqut
damlamak
nivîsîn
nivîsî
nivîs
yazmak
nixumîn
nixumî
nixum
örtünmek, kapanmak
pejirîn
pejirî
pejir
kabul edilmek, onaylanmak
pelişîn
pelişî
peliş
bölünmek, dağılmak
perçiqîn
perçiqî
perçiq
ezilmek
qelişîn
qelişî
qeliş
yırtılmak
qemirîn
qemirî
qemir
bronzlaşmak
qermiçîn
qermiçî
qermiç
kırışmak
qewirîn
qewirî
qewir
kovulmak
qewitîn
qewitî
qewit
kovulmak
qelibîn
qelibî
qelib
devrilmek
qulubîn
qulubî
qulub
devrilmek
qurufîn
qurufî
quruf
bükülmek
şeqizîn
şeqizî
şeqiz
aciz olmak
şewitîn
şewitî
şewit
yanmak
şixulîn
şixulî
şixul
çalışmak
tepisîn
tepisî
tepis
basılmak (preslenmek)
teqilîn
teqilî
teqil
tartılmak
xebitîn
xebitî
xebit
çalışmak
xemilîn
xemilî
xemil
süslenmek
xeniqîn
xeniqî
xeniq
boğulmak
xeriqîn
xeriqî
xeriq
gark olmak, bayılmak
xurufîn
xurufî
xuruf
yoldan çıkmak
zîvirîn
zîvirî
zîvir
dönmek
bexşiyan
bexşiya
bexş
bağışlanmak
borriyan
borriya
borr
böğürmek
çelqiyan
çelqiya
çelq
çalkalanmak
coşiyan
coşiya
coş
coşmak
çiriyan
çiriya
çir
yırtılmak
dahûriyan
dahûriya
dahûr
çözümlenmek
diriyan
diriya
dir
yırtılmak
êşiyan
êşiya
êş
incinmek
geriyan
geriya
ger
gezmek
giriyan
giriya
gir
ağlamak
hewiyan
hewiya
hew
barınmak
keliyan
keliya
kel
kaynamak
lefiyan
lefiya
lef
sarmalanmak
leqiyan
leqiya
leq
sallanmak
leziyan
leziya
lez
acele etmek
loriyan
loriya
lor
ağıt söylemek
neqiyan
neqiya
neq
seçilmek
nimiyan
nimiya
nim
belirtilmek
nirxiyan
nirxiya
nirx
değerlendirilmek
qediyan
qediya
qed
bitmek
qetiyan
qetiya
qet
yırtılmak
rijiyan
rijiya
rij
dökülmek
riziyan
riziya
riz
çürümek
rûxiyan
rûxiya
rûx
çökmek
seqiyan
seqiya
seq
bilenmek
şibiyan
şibiya
şib
benzemek
şidiyan
şidiya
şid
sıkılmak (bir şeyin sıkılması)
tewiyan
tewiya
tew
bükülmek
weşiyan
weşiya
weş
dökülmek
xapiyan
xapiya
xap
kandırılmak
xeliyan
xeliya
xel
bulanmak
xuriyan
xuriya
xur
kaşınmak
ziriyan
ziriya
zir
anırmak
girtin
girt
gir
kapatmak, yakalamak
cûtin
cût
cû
çiğnemek
pêçan
pêça
pêç
sarmak
kolan
kola
kol
kazmak
kutan
kuta
kut
dövmek
înan
îna (anî)
în
getirmek
bıhîstin
bihîst
bihîz
duymak
firo(ş)tin
firot
firoş
satmak
girtin
girt
gir
yakalamak, kapatmak
kuştin
kuşt
kuj
öldürmek
leyîstin
leyîst
leyîz
oynamak
lîstin
lîst
lîz
oynamak
-astin, -aştin, -estin, -aftin, -artin, -êrtin, -êjtin, -axtin ile biten fiilleri -astin grubu olarak adlandırabiliriz. Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda fiilin grubunu belirleyen sonekin son üç harfi (-tin) atılır; geçmiş zamanlarda ise sonekin son iki harfi (-in) atılır. -astin, -aştin, -estin, -aftin, -artin ile -axtin soneklerindeki “a” harfi “ê” harfine dönüşür, -êrtin ile -êjtin soneklerinde “a” yerine zaten “ê” olduğundan olduğu gibi bırakılırlar ve “s” “z”ye (alastin ve malastin dışında), “f” “v”ye, “ş” “j”ye dönüşüyor.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçe
alastin
alast
alês
yalamak
malastin
malast
malês
süpürmek
parastin
parast
parêz
savunmak
qevastin
qevast
qevêz
sıçramak
guhestin
guhest
guhêz
değiştirmek
aşkaftin
aşkaft
aşkêv
açıklama
pişaftin
pişaft
pişêv
çözmek
bihartin
bihart
bihêr
geçirmek
spartin
spart
spêr
yaslamak
guhartin
guhart
guhêr
değiştirmek
hejmartin
hejmart
hejmêr
saymak
nihêrtin
nihêrt
nihêr
bakmak
kesaxtin
kesaxt
kesêx
budamak
pelaxtin
pelaxt
pelêx
ezmek
awartin
awart
awêr
ayırmak
biraştin
biraşt
birêj
pişirmek
gihaştin
gihaşt
gihêj
yetişmek
guvaştin
guvaşt
guvêj
sıkmak
kevaştin
kevaşt
kevêj
kemirmek
qelaştin
qelaşt
qelêj
yarmak
angaştin
angaşt
angêj
iddia etmek
rêtin (rêjtin)
rêt
rêj
dökmek
avêtin (avêjtin)
avêt
avêj
atmak
-andin sonekli fiiller için durum diğerlerine göre biraz değişiktir. Bu tür fiiller -în ve -iyan türü fillerden elde edilirler. Bunun izi geçmiş zaman hallerinde doğrudan -în sonekli filler olarak kullanılmalarından da görebiliriz. Ayrıca -andin sonekli bütün fiiller dönüşlü fiildirler.
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda -andin soneki fiilden atılır ve yerine -în konulur. Geçmiş Zamanlarda ise sonekin son iki harfi (-in) atılır.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçe
bexşandin
bexşand
bexşîn
bağışlamak
borrandin
borrand
borrîn
geçirmek
çelqandin
çelqand
çelqîn
çalkalamak
coşandin
coşand
coşîn
coşturmak
çirandin
çirand
çirîn
yırtmak
dahûrandin
dahûrand
dahûrîn
çözümlemek
dirandin
dirand
dirîn
yırtmak
êşandin
êşand
êşîn
incitmek
gerandin
gerand
gerîn
gezdirmek
girandin
girand
girîn
ağlatmak
hewandin
hewand
hewîn
barındırmak
kelandin
keland
kelîn
kaynatmak
lefandin
lefand
lefîn
sarmalamak
leqandin
leqand
leqîn
sallamak
lezandin
lezand
lezîn
acele etmek
lorandin
lorand
lorîn
ağıt söylemek
neqandin
neqand
neqîn
seçmek
nimandin
nimand
nimîn
belirtmek
nirxandin
nirxand
nirxîn
değerlendirmek
noqandin
noqand
noqîn
daldırmak
qedandin
qedand
qedîn
bitirmek
qetandin
qetand
qetîn
yırtmak
rijandin
rijand
rijîn
dökmek
rizandin
rizand
rizîn
çürütmek
rûxandin
rûxand
rûxîn
çökertmek
sepandin
sepand
sepîn
uygulamak
seqandin
seqand
seqîn
bilemek
şibandin
şiband
şibîn
benzetmek
şidandin
şidand
şidîn
sıkmak
tewandin
tewand
tewîn
eğmek
weşandin
weşand
weşîn
dökmek
xapandin
xapand
xapîn
kandırmak
xelandin
xeland
xelîn
bulamak
xurandin
xurand
xurîn
kaşımak
zirandin
zirand
zirîn
anırtmak
borandin
borand
borîn
geçirmek
bişkivandin
bişkivand
bişkivîn
sökülmek
ceribandin
ceriband
ceribîn
denemek
çewisandin
çewisand
çewisîn
soldurmak, azarlamak
çilmisandin
çilmisand
çilmisîn
soldurmak, azarlamak
derizandin
derizand
derizîn
yargılamak
dewisandin
dewisand
dewisîn
bastırmak
ecibandin
eciband
ecibîn
beğenmek
eciqandin
eciqand
eciqîn
ezmek
ezimandin
ezimand
ezimîn
ağırlamak
fetisandin
fetisand
fetisîn
boğmak
gevizandin
gevizand
gevizîn
debelemek
herikandin
herikand
herikîn
akıtmak
herimandin
herimand
herimîn
berbat etmek
hesibandin
hesiband
hesibîn
hesaplamak
hetikandin
hetikand
hetikîn
rezil etmek
kerixandin
kerixand
kerixîn
bıktırmak
lebikandin
lebikand
lebikîn
uğraştırmak
lerizandin
lerizand
lerizîn
titretmek
nepixandin
nepixand
nepixîn
şişirmek
niqutandin
niqutand
niqutîn
damlatmak
nivîsandin
nivîsand
nivîsîn
yazmak
nixumandin
nixumand
nixumîn
örtmek
pejirandin
pejirand
pejirîn
kabul ettirmek
pelişandin
pelişand
pelişîn
bölmek
perçiqandin
perçiqand
perçiqîn
ezmek
qelişandin
qelişand
qelişîn
yırtmak
qemirandin
qemirand
qemirîn
bronzlaştırmak
qermiçandin
qermiçand
qermiçîn
kırıştırmak
qewirandin
qewirand
qewirîn
kovmak
qewitandin
qewitand
qewitîn
kovmak
qulubandin
quluband
qulubîn
devirmek
qurufandin
qurufand
qurufîn
bükmek
şewitandin
şewitand
şewitîn
yakmak
şixulandin
şixuland
şixulîn
çalıştırmak
tepisandin
tepisand
tepisîn
basmak
teqilandin
teqiland
teqilîn
tartmak
xebitandin
xebitand
xebitîn
çalıştırmak
xemilandin
xemiland
xemilîn
süslemek
xeniqandin
xeniqand
xeniqîn
boğmak
xeriqandin
xeriqand
xeriqîn
gark etmek, bayıltmak
xurufandin
xurufand
xurufîn
bunatmak
zîvirandin
zîvirand
zîvirîn
döndürmek
Ders 14
Zamanlara Göre Fiil Çekimleri
Önceki konulardaki örneklerde, 'çûn' ve 'dîtin' fiilleri üzerinden örnekler verdik ve bu örneklerde 'çûn' ve 'dîtin' fiillerinin hangi zamanda nasıl çekileceğini gördük..
Kürtçe'de bütün fiiller aynı kulara göre çekilmez. Fiiller mastar halinde iken köklerine sondan eklenmiş eklere göre sınıflandırılırlar ve fiil çekilirken, bu eklerin bir kısmı veya tümü atılarak çekilirler.
Mastar halindeki fiillerin sonekleri (köklerine sondan eklenen ekler): -în, -iyan, -an, -tin, astin (=aştin, estin, aftin, artin, êrtin, êjtin, axtin), andin. Bunların dışında, şekil olarak bu fiillere benzeyen ama çekimde bu grupların hiç birine girmeyen ve kendine özgü kurallara göre çekilen fiillerde vardır. Bunlara düzensiz fiiller diyebiliriz. Bütün filleri 3 düzenli fiil kuralı ve iki düzensiz fiil kuralına göre çekebiliriz.
1. düzenli fiil kuralı; soneki -în, -iyan, -an, -in, -tin olan fiiller.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçesi
çinîn
çinî
çin
biçmek
2. düzenli fiil kuralı; soneki astin (=aştin, estin, aftin, artin, êrtin, êjtin, axtin) olan fiiller.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçesi
alastin
alast
alês
yalamak
3. düzenli fiil kuralı; soneki -andin olan fiiller.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçesi
bexşandin
bexşand
bexşîn
bağışlamak
1. düzensiz fiil kuralı; çekildiklerinde formları bozulan fiiller.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçesi
çün
çû
ç
gitmek
2. düzensiz fiil kuralı; Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman çekimlerinde tek sese dönüşen fiiller.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçesi
hiştin
hişt
hêl
birakmak
Önceki konulardaki örneklerde, 'çûn' ve 'dîtin' fiilleri üzerinden örnekler verdik ve bu örneklerde 'çûn' ve 'dîtin' fiillerinin hangi zamanda nasıl çekileceğini gördük..
Kürtçe'de bütün fiiller aynı kulara göre çekilmez. Fiiller mastar halinde iken köklerine sondan eklenmiş eklere göre sınıflandırılırlar ve fiil çekilirken, bu eklerin bir kısmı veya tümü atılarak çekilirler.
Mastar halindeki fiillerin sonekleri (köklerine sondan eklenen ekler): -în, -iyan, -an, -tin, astin (=aştin, estin, aftin, artin, êrtin, êjtin, axtin), andin. Bunların dışında, şekil olarak bu fiillere benzeyen ama çekimde bu grupların hiç birine girmeyen ve kendine özgü kurallara göre çekilen fiillerde vardır. Bunlara düzensiz fiiller diyebiliriz. Bütün filleri 3 düzenli fiil kuralı ve iki düzensiz fiil kuralına göre çekebiliriz.
1. düzenli fiil kuralı; soneki -în, -iyan, -an, -in, -tin olan fiiller.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçesi
çinîn
çinî
çin
biçmek
2. düzenli fiil kuralı; soneki astin (=aştin, estin, aftin, artin, êrtin, êjtin, axtin) olan fiiller.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçesi
alastin
alast
alês
yalamak
3. düzenli fiil kuralı; soneki -andin olan fiiller.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçesi
bexşandin
bexşand
bexşîn
bağışlamak
1. düzensiz fiil kuralı; çekildiklerinde formları bozulan fiiller.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçesi
çün
çû
ç
gitmek
2. düzensiz fiil kuralı; Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman çekimlerinde tek sese dönüşen fiiller.
Fiil
Geçmiş Zamanlar
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman
Türkçesi
hiştin
hişt
hêl
birakmak
Ders 13
Dema Boriya Berdest -Çîroka Dema Niha
dönüşsüz fiilli cümleler için
1.özne + di+fiil+bûn
Dema Boriya Berdest
Ez diçûm (Ben gidiyordum)
Tu diçûyî (Sen gidiyordun)
Ew diçû (O gidiyordu)
Em diçûn (Biz gidiyorduk)
Hûn diçûn (Siz gidiyordunuz)
Ew diçûn (Onlar gidiyordular)
dönüşlü fiilli cümleler için
2.özne + (1.nesne) + di+fiil+bûn
Min = Ben
Dema Boriya Berdest -Çîroka Dema Niha
Min xwe didît = Ben kendimi görüyordum
Min tu didîtî = Ben seni görüyordum
Min ew didît = Ben onu görüyordum
Min em didîtin = Ben bizi görüyordum
Min hûn didîtin = Ben sizi görüyordum
Min ew didîtin = Ben onları görüyordum
Te = Sen
Dema Boriya Berdest -Çîroka Dema Niha
Te ez didîtim = Sen kendimi görüyordun
Te xwe didît = Sen kendini görüyordun
Te ew didît = Sen onu görüyordun
Te em didîtin = Sen bizi görüyordun
Te hûn didîtin = Sen sizi görüyordun
Te ew didîtin = Sen onları görüyordun
Wî/Wê = O (erkek/bayan)
Dema Boriya Berdest -Çîroka Dema Niha
Wî/Wê ez didîtim = O (erkek/bayan) beni görüyordu
Wî/Wê tu didîtî = O (erkek/bayan) seni görüyordu
Wî/Wê xwe didît = O (erkek/bayan) kendini görüyordu
Wî/Wê ew didît = O (erkek/bayan) onu görüyordu
Wî/Wê em didîtin = O (erkek/bayan) bizi görüyordu
Wî/Wê hûn didîtin = O (erkek/bayan) sizi görüyordu
Wî/Wê ew didîtin = O (erkek/bayan) onları görüyordu
Me = Biz
Dema Boriya Berdest -Çîroka Dema Niha
Me ez didîtim = Biz beni görüyorduk
Me tu didîtî = Biz seni görüyorduk
Me ew didît = Biz onu görüyorduk
Me xwe didît = Biz kendimizi görüyorduk
Me hûn didîtin = Biz sizi görüyorduk
Wan ew didîtin = Biz onları görüyorduk
Hûn = Siz
Dema Boriya Berdest -Çîroka Dema Niha
We ez didîtim = Siz beni görüyordunuz
We tu didîtî = Siz seni görüyordunuz
We ew didît = Siz onu görüyordunuz
We em didîtin = Siz bizi görüyordunuz
We xwe didît = Siz kendinizi görüyordunuz
Wan ew didîtin = Siz onları görüyordunuz
Wan = Onlar
Dema Boriya Berdest -Çîroka Dema Niha
Wan ez didîtim = Onlar beni görüyordular
Wan tu didîtî = Onlar seni görüyordular
Wan ew didît = Onlar onu görüyordular
Wan em didîtin = Onlar bizi görüyordular
Wan hûn didîtin = Onlar sizi görüyordular
Wan xwe didît = Onlar kendilerini görüyordular
dönüşsüz fiilli cümleler için
1.özne + di+fiil+bûn
Dema Boriya Berdest
Ez diçûm (Ben gidiyordum)
Tu diçûyî (Sen gidiyordun)
Ew diçû (O gidiyordu)
Em diçûn (Biz gidiyorduk)
Hûn diçûn (Siz gidiyordunuz)
Ew diçûn (Onlar gidiyordular)
dönüşlü fiilli cümleler için
2.özne + (1.nesne) + di+fiil+bûn
Min = Ben
Dema Boriya Berdest -Çîroka Dema Niha
Min xwe didît = Ben kendimi görüyordum
Min tu didîtî = Ben seni görüyordum
Min ew didît = Ben onu görüyordum
Min em didîtin = Ben bizi görüyordum
Min hûn didîtin = Ben sizi görüyordum
Min ew didîtin = Ben onları görüyordum
Te = Sen
Dema Boriya Berdest -Çîroka Dema Niha
Te ez didîtim = Sen kendimi görüyordun
Te xwe didît = Sen kendini görüyordun
Te ew didît = Sen onu görüyordun
Te em didîtin = Sen bizi görüyordun
Te hûn didîtin = Sen sizi görüyordun
Te ew didîtin = Sen onları görüyordun
Wî/Wê = O (erkek/bayan)
Dema Boriya Berdest -Çîroka Dema Niha
Wî/Wê ez didîtim = O (erkek/bayan) beni görüyordu
Wî/Wê tu didîtî = O (erkek/bayan) seni görüyordu
Wî/Wê xwe didît = O (erkek/bayan) kendini görüyordu
Wî/Wê ew didît = O (erkek/bayan) onu görüyordu
Wî/Wê em didîtin = O (erkek/bayan) bizi görüyordu
Wî/Wê hûn didîtin = O (erkek/bayan) sizi görüyordu
Wî/Wê ew didîtin = O (erkek/bayan) onları görüyordu
Me = Biz
Dema Boriya Berdest -Çîroka Dema Niha
Me ez didîtim = Biz beni görüyorduk
Me tu didîtî = Biz seni görüyorduk
Me ew didît = Biz onu görüyorduk
Me xwe didît = Biz kendimizi görüyorduk
Me hûn didîtin = Biz sizi görüyorduk
Wan ew didîtin = Biz onları görüyorduk
Hûn = Siz
Dema Boriya Berdest -Çîroka Dema Niha
We ez didîtim = Siz beni görüyordunuz
We tu didîtî = Siz seni görüyordunuz
We ew didît = Siz onu görüyordunuz
We em didîtin = Siz bizi görüyordunuz
We xwe didît = Siz kendinizi görüyordunuz
Wan ew didîtin = Siz onları görüyordunuz
Wan = Onlar
Dema Boriya Berdest -Çîroka Dema Niha
Wan ez didîtim = Onlar beni görüyordular
Wan tu didîtî = Onlar seni görüyordular
Wan ew didît = Onlar onu görüyordular
Wan em didîtin = Onlar bizi görüyordular
Wan hûn didîtin = Onlar sizi görüyordular
Wan xwe didît = Onlar kendilerini görüyordular
Ders 12
Dema Boriya Dûdar
dönüşsüz fiilli cümleler için
1.özne + fiil+bûn+e
Dema Boriya Dûdar
Ez çûme (Ben gitmişim)
Tu çûyî (Sen gitmişsin)
Ew çûye (O gitmiş)
Em çûne (Biz gitmişiz)
Hûn çûne (Siz gitmişsiniz)
Ew çûne (Onlar gitmişler)
dönüşlü fiilli cümleler için
1.özne + (2.nesne) + fiil+bûn+e
Min = Ben
Dema Boriya Dûdar
Min xwe dîtiye = Ben kendimi görmüşüm
Min tu dîtiyî = Ben seni görmüşüm
Min ew dîtiye = Ben onu görmüşüm
Min em dîtine = Ben bizi görmüşüm
Min hûn dîtine = Ben sizi görmüşüm
Min ew dîtine = Ben onları görmüşüm
Te = Sen
Dema Boriya Dûdar
Te ez dîtime = Sen kendimi görmüşsün
Te xwe dîtiye = Sen kendini görmüşsün
Te ew dîtiye = Sen onu görmüşsün
Te em dîtine = Sen bizi görmüşsün
Te hûn dîtine = Sen sizi görmüşsün
Te ew dîtine = Sen onları görmüşsün
Wî/Wê = O (erkek/bayan)
Dema Boriya Dûdar
Wî/Wê ez dîtime = O (erkek/bayan) beni görmüş
Wî/Wê tu dîtiyî = O (erkek/bayan) seni görmüş
Wî/Wê xwe dîtiye = O (erkek/bayan) kendini görmüş
Wî/Wê ew dîtiye = O (erkek/bayan) onu görmüş
Wî/Wê em dîtine = O (erkek/bayan) bizi görmüş
Wî/Wê hûn dîtine = O (erkek/bayan) sizi görmüş
Wî/Wê ew dîtine = O (erkek/bayan) onları görmüş
Me = Biz
Dema Boriya Dûdar
Me ez dîtime = Biz beni görmüşüz
Me tu dîtiyî = Biz seni görmüşüz
Me ew dîtiye = Biz onu görmüşüz
Me xwe dîtiye = Biz kendimizi görmüşüz
Me hûn dîtine = Biz sizi görmüşüz
Wan ew dîtine = Biz onları görmüşüz
Hûn = Siz
Dema Boriya Dûdar
We ez dîtime = Siz beni görmüşsünüz
We tu dîtiyî = Siz seni görmüşsünüz
We ew dîtiye = Siz onu görmüşsünüz
We em dîtine = Siz bizi görmüşsünüz
We xwe dîtiye = Siz kendinizi görmüşsünüz
Wan ew dîtine = Siz onları görmüşsünüz
Wan = Onlar
Dema Boriya Dûdar
Wan ez dîtime = Onlar beni görmüşler
Wan tu dîtiyî = Onlar seni görmüşler
Wan ew dîtiye = Onlar onu görmüşler
Wan em dîtine = Onlar bizi görmüşler
Wan hûn dîtine = Onlar sizi görmüşler
Wan xwe dîtiye = Onlar kendilerini görmüşler
dönüşsüz fiilli cümleler için
1.özne + fiil+bûn+e
Dema Boriya Dûdar
Ez çûme (Ben gitmişim)
Tu çûyî (Sen gitmişsin)
Ew çûye (O gitmiş)
Em çûne (Biz gitmişiz)
Hûn çûne (Siz gitmişsiniz)
Ew çûne (Onlar gitmişler)
dönüşlü fiilli cümleler için
1.özne + (2.nesne) + fiil+bûn+e
Min = Ben
Dema Boriya Dûdar
Min xwe dîtiye = Ben kendimi görmüşüm
Min tu dîtiyî = Ben seni görmüşüm
Min ew dîtiye = Ben onu görmüşüm
Min em dîtine = Ben bizi görmüşüm
Min hûn dîtine = Ben sizi görmüşüm
Min ew dîtine = Ben onları görmüşüm
Te = Sen
Dema Boriya Dûdar
Te ez dîtime = Sen kendimi görmüşsün
Te xwe dîtiye = Sen kendini görmüşsün
Te ew dîtiye = Sen onu görmüşsün
Te em dîtine = Sen bizi görmüşsün
Te hûn dîtine = Sen sizi görmüşsün
Te ew dîtine = Sen onları görmüşsün
Wî/Wê = O (erkek/bayan)
Dema Boriya Dûdar
Wî/Wê ez dîtime = O (erkek/bayan) beni görmüş
Wî/Wê tu dîtiyî = O (erkek/bayan) seni görmüş
Wî/Wê xwe dîtiye = O (erkek/bayan) kendini görmüş
Wî/Wê ew dîtiye = O (erkek/bayan) onu görmüş
Wî/Wê em dîtine = O (erkek/bayan) bizi görmüş
Wî/Wê hûn dîtine = O (erkek/bayan) sizi görmüş
Wî/Wê ew dîtine = O (erkek/bayan) onları görmüş
Me = Biz
Dema Boriya Dûdar
Me ez dîtime = Biz beni görmüşüz
Me tu dîtiyî = Biz seni görmüşüz
Me ew dîtiye = Biz onu görmüşüz
Me xwe dîtiye = Biz kendimizi görmüşüz
Me hûn dîtine = Biz sizi görmüşüz
Wan ew dîtine = Biz onları görmüşüz
Hûn = Siz
Dema Boriya Dûdar
We ez dîtime = Siz beni görmüşsünüz
We tu dîtiyî = Siz seni görmüşsünüz
We ew dîtiye = Siz onu görmüşsünüz
We em dîtine = Siz bizi görmüşsünüz
We xwe dîtiye = Siz kendinizi görmüşsünüz
Wan ew dîtine = Siz onları görmüşsünüz
Wan = Onlar
Dema Boriya Dûdar
Wan ez dîtime = Onlar beni görmüşler
Wan tu dîtiyî = Onlar seni görmüşler
Wan ew dîtiye = Onlar onu görmüşler
Wan em dîtine = Onlar bizi görmüşler
Wan hûn dîtine = Onlar sizi görmüşler
Wan xwe dîtiye = Onlar kendilerini görmüşler
Ders 11
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
dönüşsüz fiilli cümleler için
1.özne + fiil+bû+bûn
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Ez çûbûm (Ben gitmiştim)
Tu çûbûyî (Sen gitmiştin)
Ew çûbû (O gitmişti)
Em çûbûn (Biz gitmiştik)
Hûn çûbûn (Siz gitmiştiniz)
Ew çûbûn (Onlar gitmiştiler)
Dönüşlü fiilli cümleler için
2.özne + (1.nesne) + fiil+bû+ bûn
Min = Ben
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Min xwe dîtibû = Ben kendimi görmüştüm
Min tu dîtibûyî = Ben seni görmüştüm
Min ew dîtibû = Ben onu görmüştüm
Min em dîtibûn = Ben bizi görmüştüm
Min hûn dîtibûn = Ben sizi görmüştüm
Min ew dîtibûn = Ben onları görmüştüm
Te = Sen
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Te ez dîtibûm = Sen kendimi görmüştün
Te xwe dîtibû = Sen kendini görmüştün
Te ew dîtibû = Sen onu görmüştün
Te em dîtibûn = Sen bizi görmüştün
Te hûn dîtibûn = Sen sizi görmüştün
Te ew dîtibûn = Sen onları görmüştün
Wî/Wê = O (erkek/bayan)
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Wî/Wê ez dîtibûm = O (erkek/bayan) beni görmüştü
Wî/Wê tu dîtibûyî = O (erkek/bayan) seni görmüştü
Wî/Wê xwe dîtibû = O (erkek/bayan) kendini görmüştü
Wî/Wê ew dîtibû = O (erkek/bayan) onu görmüştü
Wî/Wê em dîtibûn = O (erkek/bayan) bizi görmüştü
Wî/Wê hûn dîtibûn = O (erkek/bayan) sizi görmüştü
Wî/Wê ew dîtibûn = O (erkek/bayan) onları görmüştü
Me = Biz
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Me ez dîtibûm = Biz beni görmüştük
Me tu dîtibûyî = Biz seni görmüştük
Me ew dîtibû = Biz onu görmüştük
Me xwe dîtibû = Biz kendimizi görmüştük
Me hûn dîtibûn = Biz sizi görmüştük
Wan ew dîtibûn = Biz onları görmüştük
Hûn = Siz
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
We ez dîtibûm = Siz beni görmüştünüz
We tu dîtibûyî = Siz seni görmüştünüz
We ew dîtibû = Siz onu görmüştünüz
We em dîtibûn = Siz bizi görmüştünüz
We xwe dîtibûn = Siz kendinizi görmüştünüz
Wan ew dîtibûn = Siz onları görmüştünüz
Wan = Onlar
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Wan ez dîtibûm = Onlar beni görmüştüler
Wan tu dîtibûyî = Onlar seni görmüştüler
Wan ew dîtibû = Onlar onu görmüştüler
Wan em dîtibûn = Onlar bizi görmüştüler
Wan hûn dîtibûn = Onlar sizi görmüştüler
Wan xwe dîtibû = Onlar kendilerini görmüştüler
dönüşsüz fiilli cümleler için
1.özne + fiil+bû+bûn
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Ez çûbûm (Ben gitmiştim)
Tu çûbûyî (Sen gitmiştin)
Ew çûbû (O gitmişti)
Em çûbûn (Biz gitmiştik)
Hûn çûbûn (Siz gitmiştiniz)
Ew çûbûn (Onlar gitmiştiler)
Dönüşlü fiilli cümleler için
2.özne + (1.nesne) + fiil+bû+ bûn
Min = Ben
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Min xwe dîtibû = Ben kendimi görmüştüm
Min tu dîtibûyî = Ben seni görmüştüm
Min ew dîtibû = Ben onu görmüştüm
Min em dîtibûn = Ben bizi görmüştüm
Min hûn dîtibûn = Ben sizi görmüştüm
Min ew dîtibûn = Ben onları görmüştüm
Te = Sen
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Te ez dîtibûm = Sen kendimi görmüştün
Te xwe dîtibû = Sen kendini görmüştün
Te ew dîtibû = Sen onu görmüştün
Te em dîtibûn = Sen bizi görmüştün
Te hûn dîtibûn = Sen sizi görmüştün
Te ew dîtibûn = Sen onları görmüştün
Wî/Wê = O (erkek/bayan)
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Wî/Wê ez dîtibûm = O (erkek/bayan) beni görmüştü
Wî/Wê tu dîtibûyî = O (erkek/bayan) seni görmüştü
Wî/Wê xwe dîtibû = O (erkek/bayan) kendini görmüştü
Wî/Wê ew dîtibû = O (erkek/bayan) onu görmüştü
Wî/Wê em dîtibûn = O (erkek/bayan) bizi görmüştü
Wî/Wê hûn dîtibûn = O (erkek/bayan) sizi görmüştü
Wî/Wê ew dîtibûn = O (erkek/bayan) onları görmüştü
Me = Biz
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Me ez dîtibûm = Biz beni görmüştük
Me tu dîtibûyî = Biz seni görmüştük
Me ew dîtibû = Biz onu görmüştük
Me xwe dîtibû = Biz kendimizi görmüştük
Me hûn dîtibûn = Biz sizi görmüştük
Wan ew dîtibûn = Biz onları görmüştük
Hûn = Siz
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
We ez dîtibûm = Siz beni görmüştünüz
We tu dîtibûyî = Siz seni görmüştünüz
We ew dîtibû = Siz onu görmüştünüz
We em dîtibûn = Siz bizi görmüştünüz
We xwe dîtibûn = Siz kendinizi görmüştünüz
Wan ew dîtibûn = Siz onları görmüştünüz
Wan = Onlar
Çîroka Dema Boriya Têdeyî
Wan ez dîtibûm = Onlar beni görmüştüler
Wan tu dîtibûyî = Onlar seni görmüştüler
Wan ew dîtibû = Onlar onu görmüştüler
Wan em dîtibûn = Onlar bizi görmüştüler
Wan hûn dîtibûn = Onlar sizi görmüştüler
Wan xwe dîtibû = Onlar kendilerini görmüştüler
Ders 10
Demên Borî -Geçmiş Zamanlar
Zamirler konusunda öğrendiğimiz gibi, geçmiş zamanlı cümlelerde, özne ve nesne kullanımı, kullanılan fiile bağlı olarak değişir.
Dönüşsüz fiilli geşmiş zaman cümlelerinde, nesne olmadığından, özne olarak 1. özne kullanılır ve bireysel zamir özneyi pekiştirir.
Dönüşlü geçmiş zaman cümlelerinde, bunun tersine, 2. özne ve 1. nesne kullanılır ve bireysel zamir nesneyi belirtir. Bunun için her bir geçmiş zaman için iki ayrı örnek grubu vereceğiz. Birinci örnek grubu, dönüşsüz fiilli cümleler için, ikinci örnek grubu dönüşlü fiilli cümleler için olacak.
Dema Boriya Têdeyî
Dönüşsüz fiilli Geçmiş Zaman cümlelerinde özne olarak kullanılan 'Ez' birinci tekil şahıs (özne), 'çû' 'çûn' -gitmek- fiilinin Dema Boriya Têdeyî çekimi ve 'im' ise birinci tekil şahıs için kullanılan bireysel zamirdir. Dönüşsüz fiilli Geçmiş Zaman cümlelerinde bireysel zamir özneyi pekiştirmek için kullanılır.
dönüşsüz fiilli cümleler için
özne + fiil+bûn
Dema Boriya Têdeyî
Ez çûm (Ben gittim)
Tu çûyî (Sen gittin)
Ew çû (O gitti)
Em çûn (Biz gittik)
Hûn çûn (Siz gittiniz)
Ew çûn (Onlar gittiler)
dönüşlü fiilli cümleler için
Dönüşlü fiilli Geçmiş Zaman cümlelerinde özne olarak kullanılan 'Min' birinci tekil şahıs (özne), 'dît' 'dîtin' -görnek- fiilinin ??? Zaman çekimi ve 'bûn' ise nesneyi belirtmek için kullanılır.
2.özne + (1.nesne) + fiil+bûn
Min = Ben
Dema Boriya Têdeyî
Min xwe dît = Ben kendimi gördüm
Min tu dîtî = Ben seni gördüm
Min ew dît = Ben onu gördüm
Min em dîtin = Ben bizi gördüm
Min hûn dîtin = Ben sizi gördüm
Min ew dîtin = Ben onları gördüm
Te = Sen
Dema Boriya Têdeyî
Te ez dîtim = Sen kendimi gördün
Te xwe dît = Sen kendini gördün
Te ew dît = Sen onu gördün
Te em dîtin = Sen bizi gördün
Te hûn dîtin = Sen sizi gördün
Te ew dîtin = Sen onları gördün
Wî/Wê = O (erkek/bayan)
Dema Boriya Têdeyî
Wî/Wê ez dîtim = O (erkek/bayan) beni gördü
Wî/Wê tu dîtî = O (erkek/bayan) seni gördü
Wî/Wê xwe dît = O (erkek/bayan) kendini gördü
Wî/Wê ew dît = O (erkek/bayan) onu gördü
Wî/Wê em dîtin = O (erkek/bayan) bizi gördü
Wî/Wê hûn dîtin = O (erkek/bayan) sizi gördü
Wî/Wê ew dîtin = O (erkek/bayan) onları gördüler
Me = Biz
Dema Boriya Têdeyî
Me ez dîtim = Biz beni gördük
Me tu dîtî = Biz seni gördük
Me ew dît = Biz onu gördük
Me xwe dît = Biz kendimizi gördük
Me hûn dîtin = Biz sizi gördük
Wan ew dîtin = Biz onları gördük
Hûn = Siz
Dema Boriya Têdeyî
We ez dîtim = Siz beni gördüler
We tu dîtî = Siz seni gördüler
We ew dît = Siz onu gördüler
We em dîtin = Siz bizi gördüler
We xwe dîtin = Siz kendinizi gördüler
Wan ew dîtin = Siz onları gördüler
Wan = Onlar
Dema Boriya Têdeyî
Wan ez dîtim = Onlar beni gördüler
Wan tu dîtî = Onlar seni gördüler
Wan ew dît = Onlar onu gördüler
Wan em dîtin = Onlar bizi gördüler
Wan hûn dîtin = Onlar sizi gördüler
Wan xwe dîtin = Onlar kendilerini gördüler
Örneklerden de görüleceği gibi, bireysel zamir nesneyi belirtiyor. Bu kural bütün dönüşlü fiilli geçmiş zaman cümleleri için geçerli. Nesne şahıs değil de eşya olsaydı, nesnenin iki durumu olurdu; tekil veya çoğul. Tekil olması durumunda bireysel zamir tekil üçüncü şahıs için kullanıldığı gibi; çoğul alması durumunda ise üçüncü çoğul şahıs için kullanıldığı gibi kullanılırdı.
Min sêv xwar = Ben elma yedim
Min sêev xwarin = Ben elmaları yedim
Zamirler konusunda öğrendiğimiz gibi, geçmiş zamanlı cümlelerde, özne ve nesne kullanımı, kullanılan fiile bağlı olarak değişir.
Dönüşsüz fiilli geşmiş zaman cümlelerinde, nesne olmadığından, özne olarak 1. özne kullanılır ve bireysel zamir özneyi pekiştirir.
Dönüşlü geçmiş zaman cümlelerinde, bunun tersine, 2. özne ve 1. nesne kullanılır ve bireysel zamir nesneyi belirtir. Bunun için her bir geçmiş zaman için iki ayrı örnek grubu vereceğiz. Birinci örnek grubu, dönüşsüz fiilli cümleler için, ikinci örnek grubu dönüşlü fiilli cümleler için olacak.
Dema Boriya Têdeyî
Dönüşsüz fiilli Geçmiş Zaman cümlelerinde özne olarak kullanılan 'Ez' birinci tekil şahıs (özne), 'çû' 'çûn' -gitmek- fiilinin Dema Boriya Têdeyî çekimi ve 'im' ise birinci tekil şahıs için kullanılan bireysel zamirdir. Dönüşsüz fiilli Geçmiş Zaman cümlelerinde bireysel zamir özneyi pekiştirmek için kullanılır.
dönüşsüz fiilli cümleler için
özne + fiil+bûn
Dema Boriya Têdeyî
Ez çûm (Ben gittim)
Tu çûyî (Sen gittin)
Ew çû (O gitti)
Em çûn (Biz gittik)
Hûn çûn (Siz gittiniz)
Ew çûn (Onlar gittiler)
dönüşlü fiilli cümleler için
Dönüşlü fiilli Geçmiş Zaman cümlelerinde özne olarak kullanılan 'Min' birinci tekil şahıs (özne), 'dît' 'dîtin' -görnek- fiilinin ??? Zaman çekimi ve 'bûn' ise nesneyi belirtmek için kullanılır.
2.özne + (1.nesne) + fiil+bûn
Min = Ben
Dema Boriya Têdeyî
Min xwe dît = Ben kendimi gördüm
Min tu dîtî = Ben seni gördüm
Min ew dît = Ben onu gördüm
Min em dîtin = Ben bizi gördüm
Min hûn dîtin = Ben sizi gördüm
Min ew dîtin = Ben onları gördüm
Te = Sen
Dema Boriya Têdeyî
Te ez dîtim = Sen kendimi gördün
Te xwe dît = Sen kendini gördün
Te ew dît = Sen onu gördün
Te em dîtin = Sen bizi gördün
Te hûn dîtin = Sen sizi gördün
Te ew dîtin = Sen onları gördün
Wî/Wê = O (erkek/bayan)
Dema Boriya Têdeyî
Wî/Wê ez dîtim = O (erkek/bayan) beni gördü
Wî/Wê tu dîtî = O (erkek/bayan) seni gördü
Wî/Wê xwe dît = O (erkek/bayan) kendini gördü
Wî/Wê ew dît = O (erkek/bayan) onu gördü
Wî/Wê em dîtin = O (erkek/bayan) bizi gördü
Wî/Wê hûn dîtin = O (erkek/bayan) sizi gördü
Wî/Wê ew dîtin = O (erkek/bayan) onları gördüler
Me = Biz
Dema Boriya Têdeyî
Me ez dîtim = Biz beni gördük
Me tu dîtî = Biz seni gördük
Me ew dît = Biz onu gördük
Me xwe dît = Biz kendimizi gördük
Me hûn dîtin = Biz sizi gördük
Wan ew dîtin = Biz onları gördük
Hûn = Siz
Dema Boriya Têdeyî
We ez dîtim = Siz beni gördüler
We tu dîtî = Siz seni gördüler
We ew dît = Siz onu gördüler
We em dîtin = Siz bizi gördüler
We xwe dîtin = Siz kendinizi gördüler
Wan ew dîtin = Siz onları gördüler
Wan = Onlar
Dema Boriya Têdeyî
Wan ez dîtim = Onlar beni gördüler
Wan tu dîtî = Onlar seni gördüler
Wan ew dît = Onlar onu gördüler
Wan em dîtin = Onlar bizi gördüler
Wan hûn dîtin = Onlar sizi gördüler
Wan xwe dîtin = Onlar kendilerini gördüler
Örneklerden de görüleceği gibi, bireysel zamir nesneyi belirtiyor. Bu kural bütün dönüşlü fiilli geçmiş zaman cümleleri için geçerli. Nesne şahıs değil de eşya olsaydı, nesnenin iki durumu olurdu; tekil veya çoğul. Tekil olması durumunda bireysel zamir tekil üçüncü şahıs için kullanıldığı gibi; çoğul alması durumunda ise üçüncü çoğul şahıs için kullanıldığı gibi kullanılırdı.
Min sêv xwar = Ben elma yedim
Min sêev xwarin = Ben elmaları yedim
Ders 9
Dema Bê – Gelecek Zaman
Dema Bê, Gelecek Zamana tekabül eder. 'Ez' birinci tekil şahıs (özne), 'ê bi-' şimdiki zaman eki, '-ç-' 'çûn' -gitmek- fiilinin Gelecek Zaman çekimi ve '-im' ise birinci tekil şahıs için kullanılan bireysel zamirdir. Gelecek Zamanda, Şimdiki Zamanda olduğu gibi, bireysel zamir özneyi pekiştirmek için kullanılır.
Dema Bê'de fiilin dönüşlü veya dönüşsüz olması özneyi etkilemez.
dönüşsüz fiilli cümleler için
özne + ê + bi+fiil+bûn
Dema Bê
Ez ê biçim (Ben gideceğim)
Tu ê biçî (Sen gideceksin)
Ew ê biçe (O gidecek)
Em ê biçin (Biz gideceğiz)
Hûn ê biçin (Siz gideceksiniz)
Ew ê biçin (Onlar gidecekler)
dönüşlü fiilli cümleler için
özne + ê + nesne + bi+fiil+bûn
Ez = Ben
Dema Bê
Ez ê xwe bibînim = Ben kendimi göreceğim
Ez ê te bibînim = Ben seni göreceğim
Ez ê wî/wê bibînim = Ben onu göreceğim
Ez ê me bibînim = Ben bizi göreceğim
Ez ê we bibînim = Ben sizi göreceğim
Ez ê wan bibînim = Ben onları göreceğim
Tu = Sen
Dema Bê
Tu yê min bibînî = Sen beni göreceksin
Tu yê xwe bibînî = Sen kendini göreceksin
Tu yê wî/wê bibînî = Sen onu göreceksin
Tu yê me bibînî = Sen bizi göreceksin
Tu yê we bibînî = Sen sizi göreceksin
Tu yê wan bibînî = Sen onları göreceksin
Ew = O
Dema Bê
Ew ê min bibîne = O beni görecek
Ew ê xwe bibîne = O seni görecek
Ew ê wî/wê bibîne = O kendini görecek
Ew ê me bibîne = O bizi görecek
Ew ê we bibîne = O sizi görecek
Ew ê wan bibîne = O onları görecek
Em = Biz
Dema Bê
Em ê min bibînin = Biz beni göreceğiz
Em ê xwe bibînin = Biz seni göreceğiz
Em ê wî/wê bibînin = Biz onu göreceğiz
Em ê xwe bibînin = Biz kendimizi göreceğiz
Em ê we bibînin = Biz sizi göreceğiz
Em ê wan bibînin = Biz onları göreceğiz
Hûn = Siz
Dema Bê
Hûn ê min bibînin = Siz beni göreceksiniz
Hûn ê xwe bibînin = Siz seni göreceksiniz
Hûn ê wî/wê bibînin = Siz onu göreceksiniz
Hûn ê me bibînin = Siz bizi göreceksiniz
Hûn ê xwe bibînin = Siz kendinizi göreceksiniz
Hûn ê wan dibînin = Siz onları göreceksiniz
Ew = Onlar
Dema Bê
Ew ê min bibînin = Onlar beni görecekler
Ew ê xwe bibînin = Onlar seni görecekler
Ew ê wî/wê bibînin = Onlar onu görecekler
Ew ê me bibînin = Onlar bizi görecekler
Ew ê we bibînin = Onlar sizi görecekler
Ew ê xwe bibînin = Onlar kendilerini görecekler
Dema Bê, Gelecek Zamana tekabül eder. 'Ez' birinci tekil şahıs (özne), 'ê bi-' şimdiki zaman eki, '-ç-' 'çûn' -gitmek- fiilinin Gelecek Zaman çekimi ve '-im' ise birinci tekil şahıs için kullanılan bireysel zamirdir. Gelecek Zamanda, Şimdiki Zamanda olduğu gibi, bireysel zamir özneyi pekiştirmek için kullanılır.
Dema Bê'de fiilin dönüşlü veya dönüşsüz olması özneyi etkilemez.
dönüşsüz fiilli cümleler için
özne + ê + bi+fiil+bûn
Dema Bê
Ez ê biçim (Ben gideceğim)
Tu ê biçî (Sen gideceksin)
Ew ê biçe (O gidecek)
Em ê biçin (Biz gideceğiz)
Hûn ê biçin (Siz gideceksiniz)
Ew ê biçin (Onlar gidecekler)
dönüşlü fiilli cümleler için
özne + ê + nesne + bi+fiil+bûn
Ez = Ben
Dema Bê
Ez ê xwe bibînim = Ben kendimi göreceğim
Ez ê te bibînim = Ben seni göreceğim
Ez ê wî/wê bibînim = Ben onu göreceğim
Ez ê me bibînim = Ben bizi göreceğim
Ez ê we bibînim = Ben sizi göreceğim
Ez ê wan bibînim = Ben onları göreceğim
Tu = Sen
Dema Bê
Tu yê min bibînî = Sen beni göreceksin
Tu yê xwe bibînî = Sen kendini göreceksin
Tu yê wî/wê bibînî = Sen onu göreceksin
Tu yê me bibînî = Sen bizi göreceksin
Tu yê we bibînî = Sen sizi göreceksin
Tu yê wan bibînî = Sen onları göreceksin
Ew = O
Dema Bê
Ew ê min bibîne = O beni görecek
Ew ê xwe bibîne = O seni görecek
Ew ê wî/wê bibîne = O kendini görecek
Ew ê me bibîne = O bizi görecek
Ew ê we bibîne = O sizi görecek
Ew ê wan bibîne = O onları görecek
Em = Biz
Dema Bê
Em ê min bibînin = Biz beni göreceğiz
Em ê xwe bibînin = Biz seni göreceğiz
Em ê wî/wê bibînin = Biz onu göreceğiz
Em ê xwe bibînin = Biz kendimizi göreceğiz
Em ê we bibînin = Biz sizi göreceğiz
Em ê wan bibînin = Biz onları göreceğiz
Hûn = Siz
Dema Bê
Hûn ê min bibînin = Siz beni göreceksiniz
Hûn ê xwe bibînin = Siz seni göreceksiniz
Hûn ê wî/wê bibînin = Siz onu göreceksiniz
Hûn ê me bibînin = Siz bizi göreceksiniz
Hûn ê xwe bibînin = Siz kendinizi göreceksiniz
Hûn ê wan dibînin = Siz onları göreceksiniz
Ew = Onlar
Dema Bê
Ew ê min bibînin = Onlar beni görecekler
Ew ê xwe bibînin = Onlar seni görecekler
Ew ê wî/wê bibînin = Onlar onu görecekler
Ew ê me bibînin = Onlar bizi görecekler
Ew ê we bibînin = Onlar sizi görecekler
Ew ê xwe bibînin = Onlar kendilerini görecekler
Ders 8
Zamanlar
Önceki bölümlerde hangi durumda ve zamanda hangi zamirleri kullanacağımızı gördük. Şimdi, fiillerin zamanlara göre çekimlerine geçmeden önce, hangi zamanda hangi eklerin hangi formüle göre kullanılacağını göreceğiz.
Aşağıdaki tüm zaman tablolarındaki örneklerde dikkat etmemiz gereken şeyler özne, -varsa- nesne, zaman belirten ekler ve bireysel zamirlerdir. Önceki konularda özne, nesne ve bireysel zamirleri öğrendiğimiz için, bu bölümde öğreneceğimiz yalnız zaman ekleri kalıyor. Zamanlar konusundan sonra, fiillerin zamanlara göre çekimleri ayrıntılı olarak işleneceğinden, zamanlar konusunu daha kolay öğrenmek için, şimdi fiil çekimlerine dikkat etmemekte fayda var.
Zamanlar konusunu işlerken konunun daha iyi anlaşılması için tablolarla örneklendirmeler yapacağız.
Dema Niha – Şimdiki Zaman, Gelecek Zaman
1.özne + (2. nesne) + di+fiil+bûn
Ez diçim
Dema Niha, Şimdiki Zaman ve Geniş Zamana tekabül eder. 'Ez' birinci tekil şahıs (özne), 'di-' Şimdiki Zaman eki, '-ç-' 'çûn' -gitmek- fiilinin Şimdiki Zamanda çekimi ve '-im' ise birinci tekil şahıs için kullanılan bireysel zamirdir. Şimdiki zamanda bireysel zamir özneyi pekiştirmek için kullanılır.
Dema Niha'da fiilin dönüşlü veya dönüşsüz olması özneyi etkilemez.
dönüşsüz fiilli cümleler için
Dönüşsüz fiilli cümlelerde nesne yoktur. Bunun için tek bir tablo örnekleme için yeterlidir.
1.özne + di+fiil+bûn
Dema Niha
Ez diçim (Ben gidiyorum)
Tu diçî (Sen gidiyorsun)
Ew diçe (O gidiyor)
Em diçin (Biz gidiyoruz)
Hûn diçin (Siz gidiyorsunuz)
Ew diçin (Onlar gidiyorlar)
dönüşlü fiilli cümleler için
1.özne + 2. nesne + di+fiil+bûn
Ez = Ben
Dema Niha
Ez xwe dibînim = Ben kendimi görüyorum
Ez te dibînim = Ben seni görüyorum
Ez wî/wê dibînim = Ben onu görüyorum
Ez me dibînim = Ben bizi görüyorum
Ez we dibînim = Ben sizi görüyorum
Ez wan dibînim = Ben onları görüyorum
Tu = Sen
Dema Niha
Tu min dibînî = Sen beni görüyorsun
Tu xwe dibînî = Sen kendini görüyorsun
Tu wî/wê dibînî = Sen onu görüyorsun
Tu me dibînî = Sen bizi görüyorsun
Tu we dibînî = Sen sizi görüyorsun
Tu wan dibînî = Sen onları görüyorsun
Ew = O
Dema Niha
Ew min dibîne = O beni görüyor
Ew te dibîne = O seni görüyor
Ew xwe dibîne = O kendini görüyor
Ew me dibîne = O bizi görüyor
Ew we dibîne = O sizi görüyor
Ew wan dibîne = O onları görüyor
Em = Biz
Dema Niha
Em min dibînin = Biz beni görüyoruz
Em te dibînin = Biz seni görüyoruz
Em wî/wê dibînin = Biz onu görüyoruz
Em xwe dibînin = Biz kendimizi görüyoruz
Em we dibînin = Biz sizi görüyoruz
Em wan dibînin = Biz onları görüyoruz
Hûn = Siz
Dema Niha
Hûn min dibînin = Siz beni görüyorsunuz
Hûn te dibînin = Siz seni görüyorsunuz
Hûn wî/wê dibînin = Siz onu görüyorsunuz
Hûn me dibînin = Siz bizi görüyorsunuz
Hûn xwe dibînin = Siz kendinizi görüyorsunuz
Hûn wan dibînin = Siz onları görüyorsunuz
Ew = Onlar
Dema Niha
Ew min dibînin = Onlar beni görüyorlar
Ew te dibînin = Onlar seni görüyorlar
Ew wî/wê dibînin = Onlar onu görüyorlar
Ew me dibînin = Onlar bizi görüyorlar
Ew we dibînin = Onlar sizi görüyorlar
Ew xwe dibînin = Onlar kendilerini görüyorlar
Önceki bölümlerde hangi durumda ve zamanda hangi zamirleri kullanacağımızı gördük. Şimdi, fiillerin zamanlara göre çekimlerine geçmeden önce, hangi zamanda hangi eklerin hangi formüle göre kullanılacağını göreceğiz.
Aşağıdaki tüm zaman tablolarındaki örneklerde dikkat etmemiz gereken şeyler özne, -varsa- nesne, zaman belirten ekler ve bireysel zamirlerdir. Önceki konularda özne, nesne ve bireysel zamirleri öğrendiğimiz için, bu bölümde öğreneceğimiz yalnız zaman ekleri kalıyor. Zamanlar konusundan sonra, fiillerin zamanlara göre çekimleri ayrıntılı olarak işleneceğinden, zamanlar konusunu daha kolay öğrenmek için, şimdi fiil çekimlerine dikkat etmemekte fayda var.
Zamanlar konusunu işlerken konunun daha iyi anlaşılması için tablolarla örneklendirmeler yapacağız.
Dema Niha – Şimdiki Zaman, Gelecek Zaman
1.özne + (2. nesne) + di+fiil+bûn
Ez diçim
Dema Niha, Şimdiki Zaman ve Geniş Zamana tekabül eder. 'Ez' birinci tekil şahıs (özne), 'di-' Şimdiki Zaman eki, '-ç-' 'çûn' -gitmek- fiilinin Şimdiki Zamanda çekimi ve '-im' ise birinci tekil şahıs için kullanılan bireysel zamirdir. Şimdiki zamanda bireysel zamir özneyi pekiştirmek için kullanılır.
Dema Niha'da fiilin dönüşlü veya dönüşsüz olması özneyi etkilemez.
dönüşsüz fiilli cümleler için
Dönüşsüz fiilli cümlelerde nesne yoktur. Bunun için tek bir tablo örnekleme için yeterlidir.
1.özne + di+fiil+bûn
Dema Niha
Ez diçim (Ben gidiyorum)
Tu diçî (Sen gidiyorsun)
Ew diçe (O gidiyor)
Em diçin (Biz gidiyoruz)
Hûn diçin (Siz gidiyorsunuz)
Ew diçin (Onlar gidiyorlar)
dönüşlü fiilli cümleler için
1.özne + 2. nesne + di+fiil+bûn
Ez = Ben
Dema Niha
Ez xwe dibînim = Ben kendimi görüyorum
Ez te dibînim = Ben seni görüyorum
Ez wî/wê dibînim = Ben onu görüyorum
Ez me dibînim = Ben bizi görüyorum
Ez we dibînim = Ben sizi görüyorum
Ez wan dibînim = Ben onları görüyorum
Tu = Sen
Dema Niha
Tu min dibînî = Sen beni görüyorsun
Tu xwe dibînî = Sen kendini görüyorsun
Tu wî/wê dibînî = Sen onu görüyorsun
Tu me dibînî = Sen bizi görüyorsun
Tu we dibînî = Sen sizi görüyorsun
Tu wan dibînî = Sen onları görüyorsun
Ew = O
Dema Niha
Ew min dibîne = O beni görüyor
Ew te dibîne = O seni görüyor
Ew xwe dibîne = O kendini görüyor
Ew me dibîne = O bizi görüyor
Ew we dibîne = O sizi görüyor
Ew wan dibîne = O onları görüyor
Em = Biz
Dema Niha
Em min dibînin = Biz beni görüyoruz
Em te dibînin = Biz seni görüyoruz
Em wî/wê dibînin = Biz onu görüyoruz
Em xwe dibînin = Biz kendimizi görüyoruz
Em we dibînin = Biz sizi görüyoruz
Em wan dibînin = Biz onları görüyoruz
Hûn = Siz
Dema Niha
Hûn min dibînin = Siz beni görüyorsunuz
Hûn te dibînin = Siz seni görüyorsunuz
Hûn wî/wê dibînin = Siz onu görüyorsunuz
Hûn me dibînin = Siz bizi görüyorsunuz
Hûn xwe dibînin = Siz kendinizi görüyorsunuz
Hûn wan dibînin = Siz onları görüyorsunuz
Ew = Onlar
Dema Niha
Ew min dibînin = Onlar beni görüyorlar
Ew te dibînin = Onlar seni görüyorlar
Ew wî/wê dibînin = Onlar onu görüyorlar
Ew me dibînin = Onlar bizi görüyorlar
Ew we dibînin = Onlar sizi görüyorlar
Ew xwe dibînin = Onlar kendilerini görüyorlar
Ders 7
Bireysel Zamirler (Bûn)
'Bûn' fiilinin zamanlara ve şahıslara göre çekimleri olarak da tarif edebileceğimiz bireysel zamirler, 1.Özne/2.Nesne kullanımında, özneyi pekiştirmek için kullanılırlar. 2.Özne/1.Nesne kullanımında ise nesneyi belirtmek için kullanılırlar. Bireysel zamirler, eklendikleri fiilin son harfinin sesli veya sessiz olmasına bağlı olarak ilk sesli harflerini düşürürler (im-m) veya araya kaynaştırma harfi olarak “y” alırlar (î-yî).
dönüşsüz fiilli cümleler için
Dönüşsüz fiilli cümleler 1.Özne/2.Nesne kullanımında, bireysel zamirler özneyi pekiştirmek için kullanılırlar.
Örnekler:
Ez têm Ben geliyorum
Tu hatî Sen geldin
Ew ê were O gelecek
Em dihatin Biz geliyorduk
Hûn hatin Siz geldiniz
Ew ê werin Onlar gelecek
dönüşlü fiilli cümleler için
Dönüşlü fiilli cümleler; Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda 1.Özne/2.Nesne kullanımındadırlar. Geçmiş zamanlarda ise 2.Özne/1.Nesne kullanımındadırlar. Bireysel zamirler; 1.Özne/2.Nesne kullanımında özneyi pekiştirmek için kullanılırlar, 2.Özne/1.Nesne kullanımında ise nesneyi belirtmek için kullanılırlar.
Örnekler:
Ez wan dibînim – Ben onları görüyorum
Em ê wî bibînin – Biz onu (o erkeği) göreceğiz
Min tu dîtî – Ben seni gördüm. (nesne: ikinci tekil şahıs)
Te ez dîtim – Sen beni gördün. (nesne: birinci tekil şahıs)
Min ew dît – Ben onu gördüm. (nesne: üçüncü tekil şahıs)
Min ew dîtin – Ben onları gördüm. (nesne: üçüncü çoğul şahıs)
Dönüşlü Zamirler
Bir çok dilde, her şahıs için ayrı dönüşlü zamir kullanılır. Kürtçe'de bütün şahıslar için tek bir dönüşlü zamir kullanılır. (Xwe)
Örnek:
Ez xwe dibînim. - Ben kendimi görüyorum.
Tu xwe dibînî. - Sen kendini görüyorsun.
Ew xwe dibîne. - O kendini görüyor.
Em xwe dibînin. - Biz kendimizi görüyoruz.
Hûn xwe dibînin. - Siz kendinizi görüyorsunuz.
Ew xwe dibînin. - Onlar kendilerini görüyor.
İyelik Hali
Zamirler iyelik halinde şahıs ve nesnenın erillik-dişilliğine bağlı olarak değişirler.
Örnekler:
Hevalê min. - Benim (erkek) arkadaşım.
Hevala min. - Benim (bayan) arkadaşım.
Hevalên min. - Benim arkadaşlarım.
Hevalê te. - Senin (erkek) arkadaşın.
Hevala te. - Senin (bayan) arkadaşın.
Hevalên te. - Senin arkadaşların.
Hevalê wî. - Onun (o erkeğin) (erkek) arkadaşı.
Hevala wî. - Onun (o erkeğin) (bayan) arkadaşı.
Hevalên wî. - Onun (o erkeğin) arkadaşları.
Hevalê wê. - Onun (o bayanın) (erkek) arkadaşı.
Hevala wê. - Onun (o bayanın) (kız) arkadaşı.
Hevalên wê. - Onun (o bayanın) arkadaşları.
Hevalê me. - Bizim (erkek) arkadaşımız.
Hevala me. - Bizim (kız) arkadaşımız.
Hevalên me. - Bizim arkadaşlarımız.
Hevalê we. - Sizin (erkek) arkadaşınız.
Hevala we. - Sizin (kız) arkadaşınız.
Hevalên we. - Sizin arkadaşlarınız.
Hevalê wan. - Onların (erkek) arkadaşı.
Hevala wan. - Onların (kız) arkadaşı.
Hevalên wan. - Onların arkadaşları.
'Bûn' fiilinin zamanlara ve şahıslara göre çekimleri olarak da tarif edebileceğimiz bireysel zamirler, 1.Özne/2.Nesne kullanımında, özneyi pekiştirmek için kullanılırlar. 2.Özne/1.Nesne kullanımında ise nesneyi belirtmek için kullanılırlar. Bireysel zamirler, eklendikleri fiilin son harfinin sesli veya sessiz olmasına bağlı olarak ilk sesli harflerini düşürürler (im-m) veya araya kaynaştırma harfi olarak “y” alırlar (î-yî).
dönüşsüz fiilli cümleler için
Dönüşsüz fiilli cümleler 1.Özne/2.Nesne kullanımında, bireysel zamirler özneyi pekiştirmek için kullanılırlar.
Örnekler:
Ez têm Ben geliyorum
Tu hatî Sen geldin
Ew ê were O gelecek
Em dihatin Biz geliyorduk
Hûn hatin Siz geldiniz
Ew ê werin Onlar gelecek
dönüşlü fiilli cümleler için
Dönüşlü fiilli cümleler; Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda 1.Özne/2.Nesne kullanımındadırlar. Geçmiş zamanlarda ise 2.Özne/1.Nesne kullanımındadırlar. Bireysel zamirler; 1.Özne/2.Nesne kullanımında özneyi pekiştirmek için kullanılırlar, 2.Özne/1.Nesne kullanımında ise nesneyi belirtmek için kullanılırlar.
Örnekler:
Ez wan dibînim – Ben onları görüyorum
Em ê wî bibînin – Biz onu (o erkeği) göreceğiz
Min tu dîtî – Ben seni gördüm. (nesne: ikinci tekil şahıs)
Te ez dîtim – Sen beni gördün. (nesne: birinci tekil şahıs)
Min ew dît – Ben onu gördüm. (nesne: üçüncü tekil şahıs)
Min ew dîtin – Ben onları gördüm. (nesne: üçüncü çoğul şahıs)
Dönüşlü Zamirler
Bir çok dilde, her şahıs için ayrı dönüşlü zamir kullanılır. Kürtçe'de bütün şahıslar için tek bir dönüşlü zamir kullanılır. (Xwe)
Örnek:
Ez xwe dibînim. - Ben kendimi görüyorum.
Tu xwe dibînî. - Sen kendini görüyorsun.
Ew xwe dibîne. - O kendini görüyor.
Em xwe dibînin. - Biz kendimizi görüyoruz.
Hûn xwe dibînin. - Siz kendinizi görüyorsunuz.
Ew xwe dibînin. - Onlar kendilerini görüyor.
İyelik Hali
Zamirler iyelik halinde şahıs ve nesnenın erillik-dişilliğine bağlı olarak değişirler.
Örnekler:
Hevalê min. - Benim (erkek) arkadaşım.
Hevala min. - Benim (bayan) arkadaşım.
Hevalên min. - Benim arkadaşlarım.
Hevalê te. - Senin (erkek) arkadaşın.
Hevala te. - Senin (bayan) arkadaşın.
Hevalên te. - Senin arkadaşların.
Hevalê wî. - Onun (o erkeğin) (erkek) arkadaşı.
Hevala wî. - Onun (o erkeğin) (bayan) arkadaşı.
Hevalên wî. - Onun (o erkeğin) arkadaşları.
Hevalê wê. - Onun (o bayanın) (erkek) arkadaşı.
Hevala wê. - Onun (o bayanın) (kız) arkadaşı.
Hevalên wê. - Onun (o bayanın) arkadaşları.
Hevalê me. - Bizim (erkek) arkadaşımız.
Hevala me. - Bizim (kız) arkadaşımız.
Hevalên me. - Bizim arkadaşlarımız.
Hevalê we. - Sizin (erkek) arkadaşınız.
Hevala we. - Sizin (kız) arkadaşınız.
Hevalên we. - Sizin arkadaşlarınız.
Hevalê wan. - Onların (erkek) arkadaşı.
Hevala wan. - Onların (kız) arkadaşı.
Hevalên wan. - Onların arkadaşları.
Ders 6
Özne ve Nesne
Gördüğümüz gibi yukarıda iki ayrı özne ve nesne türü var: Özne-Bükülmüş Özne, Nesne-Bükülmüş Nesne. Anlatımda kolaylık olsun diye bu özne ve nesne türlerinden 1.özne/2.özne, 1.nesne,2.nesne bahsedeceğiz. Bir cümlede 1.özne kullanılıyorsa 2. nesne kullanılmalı; 2. özne kullanılıyorsa 1. nesne kullanılmalı. Nesne olmayan cümlelerde 1.özne kullanılır.
Hangi özne ve nesneyi kullanacağımızı, kullandığımız zaman ve fiil belirler.
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman cümlelerinde;
Fiilin dönüşlü olup olmadığına bakmaksızın, daima 1. özne ve 2. nesne kullanılır. Yani özne olarak Ez, Tu Ew, Em, Hûn, Ew ve nesne olarak da Min, Te, Wî/Wê, Me, We, Wan kullanılır.
Geçmiş zaman cümlelerinde;
Fiilin dönüşlü olup olmamasına bağlıdır.
Dönüşsüz fiilli cümlelerde;
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda olduğu gibi- 1. özne ve 2. nesne kullanılır. Yani özne olarak Ez, Tu Ew, Em, Hûn, Ew ve nesne olarak da Min, Te, Wî/Wê, Me, We, Wan kullanılır.
Dönüşlü fiilli cümleler de ise;
Yukarıda nalatılan kuralın tam tersi olarak, 2.özne ve 1.nesne kullanılır. Yani özne olarak Min, Te, Wî/Wê, Me, We, Wan ve özne olarak ta Ez, Tu Ew, Em, Hûn, Ew kullanılır. (Bu duruma 2 durumu diyeceğiz.)
Örnek:
Dönüşsüz fiilli cümleler için
Ez têm – Ben geliyorum
Ez ê werim – Ben geleceğim
Ez hatim – Ben geldim
Ez hatibûm – Ben gelmiştim
Ez hatime – Ben gelmişim
Ez dihatim – Ben geliyordum
Görüldüğü gibi, dönüşsüz fiilli cümlelerde, tüm zamanlarda, 1.özne kullanılır. (Dönüşsüz fiilli cümlelerde nesne yoktur.)
Örnek:
Dönüşlü fiilli cümleler için
Ez te dibînim – Ben seni görüyorum
Ez ê te bibînim – Ben seni göreceğim
Min tu dîtî – Ben seni gördüm
Min tu dîtibûyî – Ben seni görmüştüm
Min tu dîtiyî – Ben seni görmüşüm
Min tu didîtî – Ben seni görüyordum
Dönüşlü fiilli cümlelerde; Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda 1.Özne/2.Nesne, Geçmiş zamanlarda ise 2.Özne/1.Nesne kullanılır.
Gördüğümüz gibi yukarıda iki ayrı özne ve nesne türü var: Özne-Bükülmüş Özne, Nesne-Bükülmüş Nesne. Anlatımda kolaylık olsun diye bu özne ve nesne türlerinden 1.özne/2.özne, 1.nesne,2.nesne bahsedeceğiz. Bir cümlede 1.özne kullanılıyorsa 2. nesne kullanılmalı; 2. özne kullanılıyorsa 1. nesne kullanılmalı. Nesne olmayan cümlelerde 1.özne kullanılır.
Hangi özne ve nesneyi kullanacağımızı, kullandığımız zaman ve fiil belirler.
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zaman cümlelerinde;
Fiilin dönüşlü olup olmadığına bakmaksızın, daima 1. özne ve 2. nesne kullanılır. Yani özne olarak Ez, Tu Ew, Em, Hûn, Ew ve nesne olarak da Min, Te, Wî/Wê, Me, We, Wan kullanılır.
Geçmiş zaman cümlelerinde;
Fiilin dönüşlü olup olmamasına bağlıdır.
Dönüşsüz fiilli cümlelerde;
Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda olduğu gibi- 1. özne ve 2. nesne kullanılır. Yani özne olarak Ez, Tu Ew, Em, Hûn, Ew ve nesne olarak da Min, Te, Wî/Wê, Me, We, Wan kullanılır.
Dönüşlü fiilli cümleler de ise;
Yukarıda nalatılan kuralın tam tersi olarak, 2.özne ve 1.nesne kullanılır. Yani özne olarak Min, Te, Wî/Wê, Me, We, Wan ve özne olarak ta Ez, Tu Ew, Em, Hûn, Ew kullanılır. (Bu duruma 2 durumu diyeceğiz.)
Örnek:
Dönüşsüz fiilli cümleler için
Ez têm – Ben geliyorum
Ez ê werim – Ben geleceğim
Ez hatim – Ben geldim
Ez hatibûm – Ben gelmiştim
Ez hatime – Ben gelmişim
Ez dihatim – Ben geliyordum
Görüldüğü gibi, dönüşsüz fiilli cümlelerde, tüm zamanlarda, 1.özne kullanılır. (Dönüşsüz fiilli cümlelerde nesne yoktur.)
Örnek:
Dönüşlü fiilli cümleler için
Ez te dibînim – Ben seni görüyorum
Ez ê te bibînim – Ben seni göreceğim
Min tu dîtî – Ben seni gördüm
Min tu dîtibûyî – Ben seni görmüştüm
Min tu dîtiyî – Ben seni görmüşüm
Min tu didîtî – Ben seni görüyordum
Dönüşlü fiilli cümlelerde; Şimdiki Zaman ve Gelecek Zamanda 1.Özne/2.Nesne, Geçmiş zamanlarda ise 2.Özne/1.Nesne kullanılır.
Ders 5
Navdêr – Zamirler
Aşağıda sırayla zamirler ve fiillerin zamanlara göre çekimini işleyeceğiz. Zamirleri işlerken, zamirleri değişik zamanlarda kurulmuş cümlelerde kullanacağız. Zamirlerin zamanlara göre kullanımlarını öğrenirken, konuları bir birine karıştırmamak ve zamirleri daha kolay ve iyi öğrenmek için, fiillerin zamanlara göre kullanımlarını göz ardı edeceğiz. Bu şekilde zamirleri daha kolay bir şekilde öğrenebiliriz.
Özne/Bükülmüş Özne
Nesne/Bükülmüş Nesne
Dönüşlü Z.
İyelik Hali
Bireysel Z.
Ez/Min
Ez/Min
Xwe
-ê/a/ên min
im/me
Tu/Te
Tu/Te
Xwe
-ê/a/ên te
î/yî
Ew/Wî/Wê
Ew/Wî/Wê
Xwe
-ê/a/ên wî/wê
e/ye
Em/Me
Em/Me
Xwe
-ê/a/ên me
in/ne
Hûn/We
Hûn/We
Xwe
-ê/a/ên we
in/ne
Ew/Wan
Ew/Wan
Xwe
-ê/a/ên wan
in/ne
Aşağıda sırayla zamirler ve fiillerin zamanlara göre çekimini işleyeceğiz. Zamirleri işlerken, zamirleri değişik zamanlarda kurulmuş cümlelerde kullanacağız. Zamirlerin zamanlara göre kullanımlarını öğrenirken, konuları bir birine karıştırmamak ve zamirleri daha kolay ve iyi öğrenmek için, fiillerin zamanlara göre kullanımlarını göz ardı edeceğiz. Bu şekilde zamirleri daha kolay bir şekilde öğrenebiliriz.
Özne/Bükülmüş Özne
Nesne/Bükülmüş Nesne
Dönüşlü Z.
İyelik Hali
Bireysel Z.
Ez/Min
Ez/Min
Xwe
-ê/a/ên min
im/me
Tu/Te
Tu/Te
Xwe
-ê/a/ên te
î/yî
Ew/Wî/Wê
Ew/Wî/Wê
Xwe
-ê/a/ên wî/wê
e/ye
Em/Me
Em/Me
Xwe
-ê/a/ên me
in/ne
Hûn/We
Hûn/We
Xwe
-ê/a/ên we
in/ne
Ew/Wan
Ew/Wan
Xwe
-ê/a/ên wan
in/ne
Ders 4
Saet, Demjimêr (Saat)
Saet çend e? = Saat kaç? Saet yek e = Saat bir
Saet çi ye? = Saat kaç? Saet dido ye = Saat iki
dibore/divê - geçiyor/var
Saet ji yekê pênc dibore (01:05) = Saat biri beş geçiyor
Saet dudoyan deh dibore (02:10)= Saat ikiyi on geçiyor
Saet ji sisêyan re bîst divê (02:40) = Saat üçe yirmi var
Saet ji çaran re deh divê (03:50) = Saat dörde on var
çarîk - çeyrek
Saet ji çaran çarîk dibore (04:15) = Saat dördü çeyrek geçiyor
Saet ji yekê çarîk dibore (01:15) = Saat biri çeyrek geçiyor
Saet ji pêncan re çarîk divê (04:45) = Saat beşe çeyrek var
Saet ji heftan re çarîk divê (06:45) = Saat yediye çeyrek var
nîv – yarım
Saet yek û nîv e (01:30) = Saat bir buçuk
Saet dido û nîv e (02:30) = Saat iki buçuk
Saet çar û nîv e (04:30) = Saat dört buçuk
Saet deh û nîv e (10:30) = Saat on buçuk
Saatler yukarıda gösterildiği gibi, tam cümle olarak söylenebildiği gibi, aşağıda göstereceğimiz gibi kısa olarak da söylenebilir.
Saet çend e? = Saat kaç? Yek = 01:00
Saet çi ye? = Saat kaç? Dido = 02:00
(û/kêm) dibore/divê - geçiyor/var
Yek û pênc = 01:05
Dido û deh = 02:10
Sisê kêm bîst = 02:40
Çar kêm deh = 03:50
çarîk - çeyrek
Çar û çarîk = 04:15
Yek û çarîk = 01:15
Çar kêm çarîk = 04:45
Heft kêm çarîk = 06:45
nîv – yarım
Yek û nîv = 01:30
Dido û nîv = 02:30
Çar û nîv = 04:30
Deh û nîv = 10:30
Saet çend e? = Saat kaç? Saet yek e = Saat bir
Saet çi ye? = Saat kaç? Saet dido ye = Saat iki
dibore/divê - geçiyor/var
Saet ji yekê pênc dibore (01:05) = Saat biri beş geçiyor
Saet dudoyan deh dibore (02:10)= Saat ikiyi on geçiyor
Saet ji sisêyan re bîst divê (02:40) = Saat üçe yirmi var
Saet ji çaran re deh divê (03:50) = Saat dörde on var
çarîk - çeyrek
Saet ji çaran çarîk dibore (04:15) = Saat dördü çeyrek geçiyor
Saet ji yekê çarîk dibore (01:15) = Saat biri çeyrek geçiyor
Saet ji pêncan re çarîk divê (04:45) = Saat beşe çeyrek var
Saet ji heftan re çarîk divê (06:45) = Saat yediye çeyrek var
nîv – yarım
Saet yek û nîv e (01:30) = Saat bir buçuk
Saet dido û nîv e (02:30) = Saat iki buçuk
Saet çar û nîv e (04:30) = Saat dört buçuk
Saet deh û nîv e (10:30) = Saat on buçuk
Saatler yukarıda gösterildiği gibi, tam cümle olarak söylenebildiği gibi, aşağıda göstereceğimiz gibi kısa olarak da söylenebilir.
Saet çend e? = Saat kaç? Yek = 01:00
Saet çi ye? = Saat kaç? Dido = 02:00
(û/kêm) dibore/divê - geçiyor/var
Yek û pênc = 01:05
Dido û deh = 02:10
Sisê kêm bîst = 02:40
Çar kêm deh = 03:50
çarîk - çeyrek
Çar û çarîk = 04:15
Yek û çarîk = 01:15
Çar kêm çarîk = 04:45
Heft kêm çarîk = 06:45
nîv – yarım
Yek û nîv = 01:30
Dido û nîv = 02:30
Çar û nîv = 04:30
Deh û nîv = 10:30
Ders 3
Günler ve Aylar
Roj (Günler)
Şemî = Cumartesi
Yekşem = Pazar
Duşem = Pazartesi
Sêşem = Salı
Çarşem = Çarşamba
Pêncşem = Perşembe
În = Cuma
Meh (Aylar)
Çile = Ocak
Sibat = Şubat
Adar = Mart
Nîsan = Nisan
Gulan = Mayis
Hezîran = Haziran
Temûz/Tîrmeh = Temmuz
Tebax = Agustos
Îlon = Eylul
Cotmeh = Ekim
Mijdar = Kasim
Kanûn = Aralik
Roj (Günler)
Şemî = Cumartesi
Yekşem = Pazar
Duşem = Pazartesi
Sêşem = Salı
Çarşem = Çarşamba
Pêncşem = Perşembe
În = Cuma
Meh (Aylar)
Çile = Ocak
Sibat = Şubat
Adar = Mart
Nîsan = Nisan
Gulan = Mayis
Hezîran = Haziran
Temûz/Tîrmeh = Temmuz
Tebax = Agustos
Îlon = Eylul
Cotmeh = Ekim
Mijdar = Kasim
Kanûn = Aralik
Ders 2
Sayılar
Sayma Sayılar
1 = Yek
20 = Bîst
2 = Du, dido
21 = Bîst û yek
3 = Sê, sisê
30 = Sî
4 = Çar
31 = Sî û yek
5 = Pênc
40 = Çil
6 = Şeş
50 = Pêncî
7 = Heft
60 = Şêst
8 = Heşt
70 = Heftê
9 = Neh
80 = Heştê
10 = Deh
90 = Not
11 = Yanzdeh
100 = Sed
12 = Duwanzdeh
200 = Dused
13 = Sêzdeh
300 = Sêsed
14 = Çardeh
1000 = Hezar
15 = Panzdeh
2000 = Du hezar
16 = Şanzdeh
10000 = Deh hezar
17 = Hivdeh
100000 = Sed hezar
18 = Hijdeh
1000000 = Milyon
19 = Nozdeh
587548 = Pênc milyon û heştsed û heft hezar û pêncsed û çil û heşt
Nominal Sayılar
Birinci, 1., 1'inci = Yekemîn, 1., 1'emîn
Beşinci, 5., 5'in = Pêncemîn, 5., 5'emîn
İkinci, 2., 2'nci = Duyemîn, 2., 2'yemîn
Yüzüncü, 100., 100'üncü = Sedemîn, 100. 100'emîn
Üçüncü, 3., 3'üncü = Sêyemîn, 3., 3'yemîn
Bininci, 1000., 1000'inci = Hezaremîn, 1000., 1000'emîn
Dördüncü, 4., 4'üncü = Çaremîn, 4., 4'emîn
Onbininci, 10000., 10000'inci = Deh hezaremîn, 10000., 10000'emîn
Sayma Sayılar
1 = Yek
20 = Bîst
2 = Du, dido
21 = Bîst û yek
3 = Sê, sisê
30 = Sî
4 = Çar
31 = Sî û yek
5 = Pênc
40 = Çil
6 = Şeş
50 = Pêncî
7 = Heft
60 = Şêst
8 = Heşt
70 = Heftê
9 = Neh
80 = Heştê
10 = Deh
90 = Not
11 = Yanzdeh
100 = Sed
12 = Duwanzdeh
200 = Dused
13 = Sêzdeh
300 = Sêsed
14 = Çardeh
1000 = Hezar
15 = Panzdeh
2000 = Du hezar
16 = Şanzdeh
10000 = Deh hezar
17 = Hivdeh
100000 = Sed hezar
18 = Hijdeh
1000000 = Milyon
19 = Nozdeh
587548 = Pênc milyon û heştsed û heft hezar û pêncsed û çil û heşt
Nominal Sayılar
Birinci, 1., 1'inci = Yekemîn, 1., 1'emîn
Beşinci, 5., 5'in = Pêncemîn, 5., 5'emîn
İkinci, 2., 2'nci = Duyemîn, 2., 2'yemîn
Yüzüncü, 100., 100'üncü = Sedemîn, 100. 100'emîn
Üçüncü, 3., 3'üncü = Sêyemîn, 3., 3'yemîn
Bininci, 1000., 1000'inci = Hezaremîn, 1000., 1000'emîn
Dördüncü, 4., 4'üncü = Çaremîn, 4., 4'emîn
Onbininci, 10000., 10000'inci = Deh hezaremîn, 10000., 10000'emîn
Ders 1
Kürt Alfabesi
Kürt alfabesinde 23'ü sessiz 8'i sesli olmak üzere 31 harf vardır. Kürt alfabesi fonetik bir alfabedir. Yani her harf bir sese tekabül eder ve yazıldığı gibi okunur. Kürt aflabesindeki harflerin çoğunun okunuşu Türk alfabesinde olduğu gibidir. Türk alfabesinden farklı olarak okunan harflerin nasıl okunacakları harflerin karşısında belirtilmiştir.
A, a = Â Türkçe'de 'lâl' kelimesindeki şapkalı 'a' gibi okunur.
B, b = B
C, c = C
Ç, ç = Ç
D, d = D
E, e = E
Ê, ê = Bu ses Türkçe'de yoktur. Dudak kenarları geriye çekilerek çıkarılan 'e' sesine yakın bir ses.
F, f = F
G, g = G
H, h = H
I, i = Okunuşu belli belirsiz 'ı' sesine yakın bir ses.
Î, î = Î millî kelimesindeki uzun okunan 'î' sesi.
J, j = J
K, k = K
L, l = L
M, m = M
N, n = N
O, o = O
P, p = P
Q, q = Kalın 'k' sesine yakın bir ses. Gırtlaktan çıkan 'k' sesi.
R, r = R
S, s = S
Ş, ş = Ş
T, t = T
U, u = 'U' 'Ü' arası bir ses.
Û, û = Uzun 'u' sesi.
V, v = V
W, w = İngilizcedeki 'w' sesi.
Y, y = Y
X, x = Gırtlaktan çıkan 'ğ' sesine yakın bir ses. Danimarkaca'daki 'r' sesi gibi.
Z, z = Z
Sessiz harfler: B, C, Ç, D, F, G, H, J, K, L, M, N, P, Q, R, S, Ş, T, V, W, Y, X, Z
Sesli harfler: A, E, Ê, I, Î, O, U, Û
Bu 3 ses dışında, birlikte yazıldıklarında tek bir sese teabül eden “xw” harfleri vardır. Ayrıca 'ç', 'k', 'p', 'l' ve 'r' harfleri, sert ve yumuşak olarak, bazı kelimelerde, iki şekilde söylenir. Kürt Dili konusunda yetkin olan bazı şahsiyetler; 'ç', 'k', 'p' harflerinin sert söyleneceğini göstermek için 'çh', 'kh', 'ph' şeklinde yazılmalarından yanadırlar.(çhi = ne, khêşe = sorun, phel = yaprak) 'l' ve 'r' harflerinin sert söyleneceğini göstermek için ise bu harfleri 'll' ve 'rr' olarak iki kere yazılmasını öneriyorlar. (pirr = çok, kerr = sağır, gellek = çok, parr = geçen sene; ) Çoğu durumda bu kelimelerin hangi anlama tekabül etiği cümle içinde anlaşılır. Bazı şahsiyetler harfin ser veya yumuşak olduğunu yukarıda anlattığımız gibi belirtmemekten yana, bazılarıysa belirtmekten yana. Bu kitapta göreceğimiz derslerin tümünde, 'l' ve 'r' harflerinin sert olduğunu, bu harfleri çift yazarak belirteceğiz.
Alıştırmalar
Adar = Mart (m)
Kûr = Derin (m)
Heval = Arkadaş (-)
Ker = Eşek (-)
Havîn = Yaz (yaz ayı) (m)
Kerr = Sağır (-)
Dest = El (uvuz olarak) (n)
Mase = Masa (m)
Mal = Ev (m)
Dibistan = Okul (m)
Dibistan = Okul (m)
Zanîngeh = Üniversite (m)
Bira = Erkek kardeş (n)
Zanko = Üniversite (m)
Xwişk = Kız kardeş (m)
Pênûs = Kalem (m)
Bav = Baba (n)
Pirtûk =Kitap (m)
Dê = Anne (m)
Lênûsk = Defter (m)
Havîngeh = Yazlık (m)
Erd = Yer (n)
Xweza = Doğa (m)
Cî = Yer (n)
Xweda = Tanrı (n)
Ser = Baş (n)
Bîst = Yirmi (n)
Rê = Yol (m)
Kul = Dert (n)
Çiya = Dağ (n)
Pir = Köprü (m)
Newal = Vadi (n)
Pirr = Çok (m)
Dar = Ağaç (n)
Xweş = Hoş (m)
Daristan = Orman (m)
Kor = Kör (-)
Welat = Vatan (n)
Kur = Erkek evlat (n)
Bajar = Şehir (n)
Keç = Kız evlat (m)
Tax = Mahalle (m)
Dinya = Dünya (m)
Sikak = Sokak (m)
Zozan = Yayla (n)
Xanî = Hane (n)
Dûrbîn = Uzak görüşlü (-)
Stû = Boyun (n)
Dûrebîn =Dürbün (m)
Por = Saç (n)
Yukarıdaki kelimeleri sesli bir şekilde okuyarak yazın. Kelimelerin karşısında yazılan (m), (n) ve (-) işaretleri, kelimenin erillik-dişiliğini belirtiyor. (m) -mê = dişil, (n) -(nêr = eril), (-) -duruma göre bazen eril bazen dişil. Almanca, Fransızca, Norveççe gibi tüm ergatif dillerde olduğu gibi, Kürtçe de öğrenirken kelime ezberlendiğinde, kelimenin erlil veya dişil olduğuda ezberlenir. Erillik-Dişillik ilerleyen konularda detaylarıyla işlenecektir.
Kürt alfabesinde 23'ü sessiz 8'i sesli olmak üzere 31 harf vardır. Kürt alfabesi fonetik bir alfabedir. Yani her harf bir sese tekabül eder ve yazıldığı gibi okunur. Kürt aflabesindeki harflerin çoğunun okunuşu Türk alfabesinde olduğu gibidir. Türk alfabesinden farklı olarak okunan harflerin nasıl okunacakları harflerin karşısında belirtilmiştir.
A, a = Â Türkçe'de 'lâl' kelimesindeki şapkalı 'a' gibi okunur.
B, b = B
C, c = C
Ç, ç = Ç
D, d = D
E, e = E
Ê, ê = Bu ses Türkçe'de yoktur. Dudak kenarları geriye çekilerek çıkarılan 'e' sesine yakın bir ses.
F, f = F
G, g = G
H, h = H
I, i = Okunuşu belli belirsiz 'ı' sesine yakın bir ses.
Î, î = Î millî kelimesindeki uzun okunan 'î' sesi.
J, j = J
K, k = K
L, l = L
M, m = M
N, n = N
O, o = O
P, p = P
Q, q = Kalın 'k' sesine yakın bir ses. Gırtlaktan çıkan 'k' sesi.
R, r = R
S, s = S
Ş, ş = Ş
T, t = T
U, u = 'U' 'Ü' arası bir ses.
Û, û = Uzun 'u' sesi.
V, v = V
W, w = İngilizcedeki 'w' sesi.
Y, y = Y
X, x = Gırtlaktan çıkan 'ğ' sesine yakın bir ses. Danimarkaca'daki 'r' sesi gibi.
Z, z = Z
Sessiz harfler: B, C, Ç, D, F, G, H, J, K, L, M, N, P, Q, R, S, Ş, T, V, W, Y, X, Z
Sesli harfler: A, E, Ê, I, Î, O, U, Û
Bu 3 ses dışında, birlikte yazıldıklarında tek bir sese teabül eden “xw” harfleri vardır. Ayrıca 'ç', 'k', 'p', 'l' ve 'r' harfleri, sert ve yumuşak olarak, bazı kelimelerde, iki şekilde söylenir. Kürt Dili konusunda yetkin olan bazı şahsiyetler; 'ç', 'k', 'p' harflerinin sert söyleneceğini göstermek için 'çh', 'kh', 'ph' şeklinde yazılmalarından yanadırlar.(çhi = ne, khêşe = sorun, phel = yaprak) 'l' ve 'r' harflerinin sert söyleneceğini göstermek için ise bu harfleri 'll' ve 'rr' olarak iki kere yazılmasını öneriyorlar. (pirr = çok, kerr = sağır, gellek = çok, parr = geçen sene; ) Çoğu durumda bu kelimelerin hangi anlama tekabül etiği cümle içinde anlaşılır. Bazı şahsiyetler harfin ser veya yumuşak olduğunu yukarıda anlattığımız gibi belirtmemekten yana, bazılarıysa belirtmekten yana. Bu kitapta göreceğimiz derslerin tümünde, 'l' ve 'r' harflerinin sert olduğunu, bu harfleri çift yazarak belirteceğiz.
Alıştırmalar
Adar = Mart (m)
Kûr = Derin (m)
Heval = Arkadaş (-)
Ker = Eşek (-)
Havîn = Yaz (yaz ayı) (m)
Kerr = Sağır (-)
Dest = El (uvuz olarak) (n)
Mase = Masa (m)
Mal = Ev (m)
Dibistan = Okul (m)
Dibistan = Okul (m)
Zanîngeh = Üniversite (m)
Bira = Erkek kardeş (n)
Zanko = Üniversite (m)
Xwişk = Kız kardeş (m)
Pênûs = Kalem (m)
Bav = Baba (n)
Pirtûk =Kitap (m)
Dê = Anne (m)
Lênûsk = Defter (m)
Havîngeh = Yazlık (m)
Erd = Yer (n)
Xweza = Doğa (m)
Cî = Yer (n)
Xweda = Tanrı (n)
Ser = Baş (n)
Bîst = Yirmi (n)
Rê = Yol (m)
Kul = Dert (n)
Çiya = Dağ (n)
Pir = Köprü (m)
Newal = Vadi (n)
Pirr = Çok (m)
Dar = Ağaç (n)
Xweş = Hoş (m)
Daristan = Orman (m)
Kor = Kör (-)
Welat = Vatan (n)
Kur = Erkek evlat (n)
Bajar = Şehir (n)
Keç = Kız evlat (m)
Tax = Mahalle (m)
Dinya = Dünya (m)
Sikak = Sokak (m)
Zozan = Yayla (n)
Xanî = Hane (n)
Dûrbîn = Uzak görüşlü (-)
Stû = Boyun (n)
Dûrebîn =Dürbün (m)
Por = Saç (n)
Yukarıdaki kelimeleri sesli bir şekilde okuyarak yazın. Kelimelerin karşısında yazılan (m), (n) ve (-) işaretleri, kelimenin erillik-dişiliğini belirtiyor. (m) -mê = dişil, (n) -(nêr = eril), (-) -duruma göre bazen eril bazen dişil. Almanca, Fransızca, Norveççe gibi tüm ergatif dillerde olduğu gibi, Kürtçe de öğrenirken kelime ezberlendiğinde, kelimenin erlil veya dişil olduğuda ezberlenir. Erillik-Dişillik ilerleyen konularda detaylarıyla işlenecektir.
Subscribe to:
Posts (Atom)